Nhớ Phan Bảo

(LTS) Họa sĩ Phan Bảo đã qua đời vào hồi 8 giờ 30 phút, ngày 25/10/2023, hưởng thọ 75 tuổi. Vị họa sĩ xứ Thanh này nổi tiếng với bức Lão Tạ được trưng bày trang trọng tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Ông đã vinh dự được tặng giải thưởng Mỹ thuật Toàn quốc năm 1980, 1985, 1990. Trước sự ra đi của ông, họa sĩ - nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng đã có bài viết dành cho Thể thao và Văn hóa.

Hoành mi lãnh đối thiên phu chỉ

Đốn thủ cam vi nhụ tử ngưu

(Trừng mắt coi khinh ngàn lực sỹ

Cúi đầu làm ngựa chú nhi đồng)

                                       (Lỗ Tấn)

Từ xưa người ta vẫn nói Thanh Hóa không chỉ là một tỉnh, mà đúng hơn là một xứ. Thanh Hóa có rừng có biển, có đồng bằng trải rộng và có nhiều cộng đồng sắc tộc. Thanh Hóa cũng là nơi phát tích của nhiều thế hệ vua Lê dài nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam, cũng là quê hương của các chúa Trịnh, Nguyễn làm vương bá trong suốt 300 năm, từ thế kỷ 16. Mảnh đất người ta coi là phên dậu của quốc gia phong kiến cổ xưa, và mỗi khi có ngoại xâm thì triều đình lại lui về Thanh Hóa.

Một miền địa linh nhân kiệt như vậy, thời nay đã sinh ra Phan Bảo, chỉ đóng vai một họa sỹ nhưng ông thực sự là nhà "Thanh Hóa học" đến mức cực đoan, ông coi tất cả văn vật Việt Nam đều xuất phát từ xứ Thanh.

Tôi được cùng ông du ngoạn khắp xứ Thanh, từ các miền sơn cước như Quan Hóa, Thạch Thành, Cẩm Thủy, đi vào Mường Trong với người Mường và người Thái, lại xuống biển Hoa Lộc, Hậu Lộc, Tĩnh Gia ở với ngư dân, đi thăm các lăng mộ vua Lê ở Lam Kinh, đến thành Nhà Hồ hùng vĩ và những hang động tu tiên của đạo sỹ xưa… đi đâu ông cũng mang theo cuốn Thanh Hóa Quan phong bằng chữ Hán, một cuốn sách cổ về phong vật, con người Thanh Hóa, đối chiếu nó với thực tế còn lại. Chỗ nào Phan Bảo tiên sinh cũng biết tường tận và tỉ mỉ. Ông hoàn toàn tự học tiếng Pháp và tiếng Hán, ở mức đọc viết được, và cả lối vẽ thủy mặc sau này, nhưng hầu như không đưa ra ngoài.

Phan Bảo được biết đến từ bức tranh sơn dầu Lão Tạ, được giải thưởng trong Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc, 1980, từ đó ông hầu như không tham dự triển lãm nữa, mà tập trung nghiên cứu và vẽ cho mình, đặc biệt các đề tài lịch sử. Ông có bức tranh Hội thề Lũng Nhai với các nghĩa quân Lam Sơn đứng đầu là Lê Lợi. Phan Bảo thích lối vẽ đông người phức tạp, từ những câu chuyện lịch sử, với ông hội họa và lịch sử gắn bó với nhau. Mặc dù nghèo, nhưng ông rất sợ tranh bị thị trường hóa, kết quả là một trí thức có tầm cỡ, nhưng chẳng có địa vị, tiền bạc gì, ngoài sự hiểu biết sâu sắc đất nước mình.

Những năm 2010, tôi biên soạn hai cuốn sách Văn minh vật chất của người Việt và Tập tục đời người, ông là người viết nhận xét, phản biện, một cách chi tiết và thú vị, cho thấy cái kiến thức thực tế và sở học hơn người của ông. Phần phản biện của ông đã trở thành một chương lớn trong công trình của tôi mà tôi giữ nguyên.

Sinh năm 1949, từng làm thầy giáo ở Hải Phòng, rồi rút lui về Thành phố Thanh Hóa, đi lại nghiên cứu quê hương mình. Những năm 2020, ở tuổi 70, ông bắt đầu lâm bệnh, nhưng tự lực tập tành dưỡng sinh và tỉnh táo cho đến lúc cuối, năm nay 2023, tự nhiên đã bẻ gẫy một đạo nhân như vậy, hay nói cách khác toại nguyện cho ông về trời, dù tham vọng viết và vẽ còn nhiều.

Ông để lại một di cảo tranh và nghiên cứu đồ sộ, nhưng hầu hết chưa công bố. Nhưng những gì ông tham gia trong cuộc đời nghiên cứu Thanh Hóa của mình, như Lam Sơn thực lục, Văn bia Thanh Hóa cũng là rất đáng nể, và đáng nể hơn nữa, nếu giở những cuốn sách đó ra, ông dường như chẳng có tên tuổi và đóng vai trò gì. Cái gì là thực chất của một con người có lẽ chỉ có trời đất biết, Phan Bảo là một người như vậy.