Công lý cho nạn nhân bão lũ

Ý tưởng này xuất phát từ thực tế: Vanuatu và nhiều quốc đảo Thái Bình Dương có nguy cơ bị nhấn chìm bởi nước biển dâng.

Từ khuôn viên đại học, họ thuyết phục được Chính phủ Vanuatu đưa vấn đề lên Liên Hợp Quốc. Năm 2023, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua nghị quyết yêu cầu ICJ cho ý kiến, mở ra một tiến trình quốc tế chưa từng có. Hơn 80 quốc gia và tổ chức đã tham gia tranh luận, phản ánh tính cấp bách toàn cầu của khủng hoảng khí hậu.

Ngày 23/7/2025, CIJ - cơ quan tư pháp cao nhất của Liên Hợp Quốc - đã công bố ý kiến tư vấn (advisory opinion) lịch sử: vi phạm nghĩa vụ khí hậu là "một hành vi quốc tế trái pháp luật", kéo theo trách nhiệm bồi thường toàn diện.

Ý kiến tư vấn của ICJ không chỉ củng cố nguyên tắc công lý khí hậu, mà còn khẳng định: tiếng nói của các cộng đồng dễ tổn thương có thể định hình luật pháp quốc tế. Vanuatu, nhờ vậy, trở thành biểu tượng cho nỗ lực đòi công bằng của những quốc gia nhỏ bé trước các tổn thất do biến đổi khí hậu.

Mỗi khi các cơn bão quét qua quê hương, tôi không khỏi liên hệ tới câu chuyện của Vanuatu, bằng cả nỗi xót xa và sự uất ức.

Nghiên cứu cho thấy biến đổi khí hậu đã làm tăng cường độ, lượng mưa và mức độ tàn phá của các cơn bão nhiệt đới. Báo cáo Tóm tắt về bão nhiệt đới và biến đổi khí hậu của WMO (Tổ chức Khí tượng Thế giới) năm 2018 có kết luận: Nếu Trái đất ấm lên khoảng 2°C, lượng mưa trung bình trong bán kính ~100 km quanh bão có thể tăng khoảng 10-15%. WMO nhấn mạnh rằng mặc dù số lượng bão không chắc sẽ tăng, các cơn bão mạnh hơn, mưa dữ dội hơn và cực đoan hơn có xu hướng gia tăng. Yagi, Bualoi gần đây đều có những đặc điểm như vậy: mưa lớn, cường độ mạnh, diễn biến bất thường...

Bualoi đã chôn vùi hàng chục sinh mạng ở Việt Nam và Philippines, xóa sổ hàng trăm nghìn mái nhà, làm hàng trăm km² ruộng đồng chìm trong nước. Người dân mất tất cả sau một đêm, từ tấm lợp trên nóc nhà đến gốc lúa ngoài đồng. Họ đang gánh chịu hậu quả ngày càng nặng nề hơn của thiên tai.

Trong khi đó, nhiều quốc gia và tập đoàn đã và đang thải khí nhà kính nhiều nhất - tác nhân trực tiếp góp phần làm nóng lên Trái đất - lại tiếp tục trì hoãn, né tránh trách nhiệm, thậm chí rút khỏi các thỏa thuận quốc tế.

Lợi ích kinh tế của họ được xây dựng một phần trên những tổn thất sinh mạng và sinh kế của hàng triệu con người nghèo khổ ở các quốc gia xa xôi khác.

Biến đổi khí hậu không còn là cảnh báo xa vời. Nó là bất công hiện hữu.

Khi ngư dân miền Trung mất ghe thuyền, khi nông dân Đồng bằng sông Cửu Long mất đất vì nước biển dâng, ai chịu trách nhiệm? Các quốc gia công nghiệp từng làm giàu suốt hai thế kỷ bằng than đá và dầu mỏ? Hay các tập đoàn năng lượng, hóa chất, hàng không?

Từ những câu hỏi như thế, khái niệm Công lý khí hậu (Climate Justice) ra đời, nhấn mạnh: biến đổi khí hậu không chỉ là vấn đề khoa học hay kinh tế, mà là vấn đề công bằng và quyền con người. Những ai gây ra nhiều nhất phải có trách nhiệm nhiều nhất. Những ai chịu thiệt hại phải được bảo vệ và bồi thường. Nhưng suốt nhiều thập kỷ, những cam kết vẫn dừng ở nghị trường, trong tuyên bố của các kỳ COP, mà thiếu cơ chế pháp lý ràng buộc.

Nhưng tư pháp quốc tế đang bắt đầu thay đổi.

Chỉ trong vòng hơn một năm, đã có những phán quyết mang tính bước ngoặt.

Tháng 4/2024, Tòa án Nhân quyền châu Âu lần đầu tiên kết án một quốc gia - Thụy Sĩ - vì "không hành động trước biến đổi khí hậu", sau khi nhận đơn tố cáo về "những thiếu sót trong việc giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu" từ một tổ chức gồm 2.500 phụ nữ trên 64 tuổi.

Tháng 5/2024, sau khi thụ lý yêu cầu của một nhóm các quốc đảo nhỏ (Vanuatu, Palau, Saint-Vincent và Grenadines, cũng như hòn đảo Niue), Tòa án Quốc tế về Luật Biển công nhận rằng các quốc gia thành viên Công ước quốc tế Montego Bay về Luật Biển có nghĩa vụ cắt giảm khí thải để bảo vệ đại dương, và rằng những quốc gia chịu trách nhiệm lịch sử lớn nhất trong khủng hoảng khí hậu phải tăng cường nỗ lực của mình.

Tháng 7/2025, Tòa án Nhân quyền liên Mỹ đã có bước đột phá và tạo ra một tiền lệ quan trọng khi khẳng định "quyền con người được sống trong một khí hậu lành mạnh, quyền được bồi thường thiệt hại do biến đổi khí hậu gây ra, và lệnh cấm pháp lý tuyệt đối - đối với mọi hành vi gây ra những tổn hại không thể khắc phục với môi trường và khí hậu - vốn là nền tảng của mọi sự sống".

Và rất gần đây, ngày 23/7/2025, Vanuatu, quốc đảo nhỏ bé có nguy cơ bị nhấn chìm vì nước biển dâng, đã buộc cả thế giới phải lắng nghe họ.

Từ những chuyển biến này, một câu hỏi đặt ra: đã đến lúc cần có một Tòa án Khí hậu Toàn cầu hay chưa? Khi một cá nhân gây ô nhiễm, họ bị phạt. Khi một công ty làm tràn dầu, họ bị buộc bồi thường. Nhưng khi một quốc gia hay tập đoàn thải hàng tỷ tấn CO₂, khiến trái đất nóng lên, từ đó trực tiếp hoặc gián tiếp khiến cả vùng đất biến mất, hàng triệu người mất nhà cửa, thì không có cơ chế nào buộc họ phải trả giá. Một Tòa án Khí hậu Toàn cầu có thể biến cam kết thành nghĩa vụ pháp lý, giúp các quốc gia dễ tổn thương như Việt Nam, Philippines hay Vanuatu đòi công bằng, và buộc các tập đoàn gây ô nhiễm lớn đối diện với công lý.

Dù vậy, công lý không thể chỉ nằm trên giấy tờ. Thế giới cần những hành động cụ thể: trừng phạt thương mại với các nước phát thải lớn không tuân thủ cam kết, đánh thuế mạnh vào sản phẩm từ các ngành gây ô nhiễm, khởi kiện tập thể những tập đoàn năng lượng tiếp tục mở rộng khai thác than đá và dầu mỏ. Ít nhất, cần cho họ thấy sự vô trách nhiệm không thể bị che giấu.

Việt Nam trong bức tranh này vừa là nạn nhân, vừa là chủ thể có trách nhiệm. Chúng ta có quyền đòi hỏi công lý khí hậu, nhưng không thể thờ ơ với hành động của chính mình. Mỗi người dân phải thay đổi thói quen, thái độ với môi trường: tiết kiệm năng lượng, giảm rác thải nhựa, tuân thủ cảnh báo thiên tai. Nhà nước cần đầu tư vào dự báo khí tượng, hạ tầng chống ngập, bảo hiểm thiên tai, và đặc biệt là chuẩn bị chiến lược sống chung lâu dài với biến đổi khí hậu. Bởi ngay cả khi thế giới hành động quyết liệt hôm nay, phải mất hàng chục năm mới thấy kết quả, và trong khoảng thời gian ấy, người dân vẫn phải gồng mình chống chịu.

Người dân ở miền Trung Việt Nam hay trên đảo Luzon không phải là thủ phạm của biến đổi khí hậu.

Họ là nạn nhân.

Công lý cho họ không thể chỉ là vài chuyến hàng cứu trợ, mà phải là một cơ chế toàn cầu buộc kẻ gây ô nhiễm phải trả giá. Nếu thế giới có thể lập ra tòa án quốc tế cho tội ác chiến tranh, tội ác diệt chủng, thì tại sao không thể có một Tòa án Khí hậu Toàn cầu cho "tội ác môi trường" - thứ đang đe dọa sự sống còn của nhân loại?

Hoàng Thảo Nguyên