Đại biểu Quốc hội cảnh báo rủi ro phóng xạ từ khai thác đất hiếm

Sáng 1/12, Quốc hội thảo luận dự án Luật sửa đổi, bổ sung Luật Địa chất và khoáng sản. Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (chuyên trách Đoàn Lâm Đồng) cho rằng đất hiếm là tài nguyên chiến lược của nhiều ngành then chốt như bán dẫn, xe điện, quốc phòng nên luật phải đặt an toàn môi trường lên hàng đầu và quản lý thống nhất ở cấp quốc gia.

Bà phân tích quá trình tuyển tách và chế biến đất hiếm luôn phát sinh chất phóng xạ tự nhiên, kim loại nặng và dung dịch axit khó xử lý. Nhiều quốc gia từng khai thác ồ ạt nhưng thiếu kiểm soát đã để lại vùng ô nhiễm phóng xạ tồn lưu, với chi phí phục hồi môi trường lớn hơn nhiều lần giá trị kinh tế thu được. "Đây là bài học Việt Nam không thể lặp lại", bà nói.

Từ kinh nghiệm quốc tế, đại biểu Tú Anh đề nghị áp dụng công nghệ tuyển tách khép kín, mô hình hóa phát tán phóng xạ, quan trắc môi trường liên tục và phương án xử lý bùn thải đạt chuẩn quốc tế. Cơ quan an toàn bức xạ và hạt nhân quốc gia cần giám sát độc lập toàn bộ quy trình, từ đánh giá công nghệ, rủi ro đến kiểm tra hiện trường và xử lý chất thải.

Bà cũng lưu ý đất hiếm có chu kỳ dự án dài, đòi hỏi thử nghiệm công nghệ và đánh giá môi trường sâu. Nếu thời hạn ưu tiên cho nhà đầu tư quá ngắn, doanh nghiệp có thể vội lập dự án, không hình thành được dây chuyền chế biến sâu và dễ quay lại khai thác thô. Vì vậy, luật cần cơ chế linh hoạt hơn để thu hút nhà đầu tư có năng lực công nghệ thực sự.

Đại biểu Đàng Thị Mỹ Hương (Phó đoàn Khánh Hòa) bổ sung rằng dự thảo luật hiện thiếu cơ chế bảo đảm an toàn môi trường và xử lý chất thải phóng xạ, hóa học. Bà đề nghị đánh giá rủi ro môi trường độc lập bởi bên thứ ba, yêu cầu doanh nghiệp ký quỹ cao hơn mỏ khoáng sản thông thường và công bố định kỳ dữ liệu môi trường để bảo đảm minh bạch và phát triển bền vững.

Từ góc độ chính sách khoáng sản rộng hơn, đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (TP HCM) cho rằng đất hiếm có giá trị kinh tế và tính chiến lược đặc biệt nên cần quản lý chặt chẽ, nhưng luật cũng phải xử lý hài hòa với các loại khoáng sản chiến lược khác. Ông dẫn trường hợp bauxite - loại khoáng sản quan trọng, trữ lượng lớn tại các tỉnh Tây Nguyên - nơi việc khoanh định quy hoạch trong thời gian dài đã ảnh hưởng đời sống người dân, hạn chế phát triển hạ tầng và làm lãng phí nguồn lực.

Vì vậy, ông đề nghị rà soát lại ranh giới quy hoạch, chỉ giữ khu vực có trữ lượng chắc chắn và khả năng khai thác trung, dài hạn để tránh lặp lại bất cập với các tài nguyên chiến lược khác.

PGS Hoàng Anh Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Vật liệu, cho hay Việt Nam có trữ lượng đất hiếm lớn - khoảng 22 triệu tấn theo Cục Khảo sát địa chất Mỹ, đứng thứ hai thế giới sau Trung Quốc. Tuy nhiên, đến nay Việt Nam chưa có nhà máy chế biến tinh quặng đất hiếm thành sản phẩm đạt tiêu chuẩn xuất khẩu do doanh nghiệp chưa làm chủ công nghệ tạo ra sản phẩm có hàm lượng đạt yêu cầu, cũng như chưa có công nghệ tách chiết các nguyên tố riêng rẽ. Thực trạng này cho thấy quản lý chặt chẽ phải đi đôi với chiến lược đầu tư công nghệ dài hạn nếu muốn phát triển ngành đất hiếm bền vững.

Quốc hội dự kiến biểu quyết thông qua dự án luật này vào ngày 11/12.

Sơn Hà