"Học Trung Quốc cách để người dân muốn tham gia bảo hiểm xã hội"

Tại Hội thảo quốc tế "Quản trị kinh doanh với mục tiêu tăng trưởng kinh tế hai chữ số bền vững của Việt Nam" do Trường Đại học Kinh tế (Đại học Quốc gia Hà Nội) tổ chức ngày 25/10, các chuyên gia cho rằng, để đạt được mục tiêu tăng trưởng nhanh và bền vững, Việt Nam cần xây dựng nền tảng nhân lực rộng và linh hoạt – trong đó có hàng triệu lao động phi chính thức đang tạo ra giá trị lớn nhưng chưa được nhìn nhận đầy đủ trong chiến lược phát triển.

Chia sẻ trong phiên "Các vấn đề lao động trong bối cảnh toàn cầu hóa", nghiên cứu sinh Nguyễn Việt Tiệp (Trường Đại học Tokyo, Nhật Bản) cho biết, hiện Việt Nam có khoảng 9,2 triệu lao động phi chính thức ở khu vực đô thị, bao gồm người bán hàng rong, giúp việc gia đình, thợ hồ, tài xế, lao động tự doanh nhỏ, thậm chí cả những người từng là công chức hoặc công nhân nhà máy.

Từ khảo sát định tính với 58 người tại Hà Nội, Đà Nẵng và TPHCM, ông Tiệp cho biết 90% số người được hỏi mong muốn tiếp tục làm công việc hiện tại, dù không có hợp đồng lao động hay bảo hiểm xã hội.

"Nguyên nhân chính là họ được làm chủ thời gian, ít áp lực, có thể chăm sóc gia đình và thu nhập không thấp hơn so với làm thuê trong khu vực chính thức", ông nói.

Theo ông Tiệp, nhóm này không còn là "người yếu thế" như định kiến trước đây, mà là lực lượng năng động, phản ứng nhanh với thị trường đô thị. Họ rời bỏ khu vực có hợp đồng và bảo hiểm để tìm sự tự do, chủ động và ổn định theo cách riêng.

"Việc chính thức hóa lao động phi chính thức cần được nhìn nhận linh hoạt hơn, bởi nhiều người trong nhóm này chủ động chọn công việc tự do để phù hợp với điều kiện sống và thu nhập", ông nói. 

Từ góc độ chính sách, ông Tiệp cho rằng các chương trình mở rộng bảo hiểm xã hội tự nguyện hiện nay "chưa đủ hấp dẫn". Nhiều người từng đóng bảo hiểm nhưng khi nghỉ việc, họ chọn không tiếp tục, vì tin vào khả năng tự lo hơn là trông chờ vào hệ thống. So sánh với quốc tế, Nhật Bản bao phủ tới 70% thu nhập người cao tuổi nhờ hệ thống linh hoạt, còn Hàn Quốc vẫn có tỷ lệ nghèo cao ở người già vì quỹ hưu trí chưa đáp ứng được nhu cầu.

"Ở Việt Nam, nếu muốn bao phủ toàn bộ dân số, cần thừa nhận sự đa dạng và linh hoạt của khu vực phi chính thức, thay vì cố ép họ vào khung doanh nghiệp. Người lao động đô thị phi chính thức đang tìm kiếm sự ổn định qua công việc, tiết kiệm và mạng lưới xã hội, chứ không chỉ qua bảo hiểm hay trợ cấp", ông nói.

Chia sẻ thêm về bài học bao phủ an sinh trên thế giới, GS.TS Giang Thanh Long, Viện trưởng Viện Chính sách công và Quản lý (Trường Đại học Kinh tế Quốc dân), bổ sung một góc nhìn khác.

"Việt Nam cần học Trung Quốc, chứ không phải học Hàn Quốc hay Nhật Bản. Trung Quốc áp dụng cơ chế "matching contribution" (chính sách Nhà nước đóng góp đối ứng một phần vào quỹ bảo hiểm để khuyến khích người lao động tham gia)", ông nói. 

Ông Long dẫn chứng, năm 2009 Trung Quốc mới bao phủ được 10% lao động nông thôn, nhưng đến 2012 đã đạt 85% và hiện nay độ bao phủ bảo hiểm xã hội đã đạt gần 100%.

"Sau một thời gian, không ai muốn ra khỏi hệ thống vì họ thấy được lợi ích của nó. Việt Nam nên học cách đó của Trung Quốc", ông nói.

Phần còn lại của hội thảo tập trung vào các trụ cột quản trị và phát triển nhân lực phục vụ tăng trưởng bền vững. Theo PGS.TS Hoàng Khắc Lịch, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế, ĐHQGHN, Việt Nam đang ở bước ngoặt khi khát vọng trở thành quốc gia hùng cường đến năm 2045 đòi hỏi "một chu kỳ tăng trưởng đủ dài, đủ sâu, và phải dựa trên trí tuệ, chứ không chỉ dựa vào vốn và hạ tầng".

Các chuyên gia quốc tế, như GS Gary L. Frankwick (Đại học Texas, El Paso), cũng khẳng định:

"Động cơ tăng trưởng của nền kinh tế không thể chỉ có doanh nghiệp và chính phủ, mà phải có "piston tri thức", tức động lực tri thức, từ trường đại học và người lao động", ông chia sẻ.