'Kiểm soát món ngon khó cưỡng để ngăn học sinh béo phì, tiểu đường'

Góp ý dự thảo Luật Phòng bệnh tại Quốc hội mới đây, ông Phạm Trọng Nhân đề nghị kiểm soát đồ ăn "siêu ngon khó cưỡng" để bảo vệ trẻ em. VnExpress phỏng vấn đại biểu để làm rõ nội dung này.

- Ông đề xuất thiết lập "vùng an toàn dinh dưỡng học đường". Khái niệm này được hiểu như thế nào và nên được thực hiện ra sao trong thực tế?

- Vùng an toàn dinh dưỡng học đường là một "vòng tròn an toàn" bảo vệ trẻ em khỏi thực phẩm gây hại. Môi trường dinh dưỡng trường học cần được quản lý toàn diện: trong trường, nhà ăn và căng-tin chỉ được bán thực phẩm ít đường, muối, chất béo chuyển hóa và phụ gia độc hại; ngoài cổng trường, không cho phép hàng quán và quảng cáo hướng tới trẻ em các loại nước ngọt, snack, thức ăn nhanh; trên bao bì sản phẩm, cần dán nhãn cảnh báo dễ hiểu về tác hại sức khỏe, theo phong cách "đèn hiệu cảnh báo" như Argentina.

Đây là mô hình "Healthy School Food Environment" - môi trường ăn uống lành mạnh cho trẻ với quy chuẩn dinh dưỡng nghiêm ngặt, cấm quảng cáo không lành mạnh, điều chỉnh giá và khuyến khích thực phẩm bổ dưỡng. UNICEF đề xuất biến trường học thành "khu vực thực phẩm lành mạnh", nơi học sinh chỉ tiếp cận thức ăn bổ dưỡng và nước uống sạch miễn phí. WHO cũng nhấn mạnh vai trò của trường học trong phòng béo phì: chính sách dinh dưỡng học đường cần hạn chế tối đa đồ ăn nhiều đường, muối, chất béo để hình thành thói quen tốt.

"Vùng an toàn dinh dưỡng" vì thế không chỉ là việc cấm bán bánh kẹo ở cổng trường, mà là một hệ sinh thái từ nhà trường đến gia đình và cộng đồng. Chỉ khi có sự phối hợp giữa Bộ Y tế, Bộ Giáo dục và chính quyền địa phương, ý tưởng này mới đi vào thực tế.

- Cũng tại Quốc hội, ông hận định "mỗi hạt đường, mỗi giọt hương liệu" tưởng nhỏ nhưng có thể tạo nên "cơn sóng vị giác". Vậy vì sao hiện tượng này nguy hiểm và cần được kiểm soát bằng chính sách?

- Những thức ăn chứa nhiều đường, muối, chất béo và hương liệu công nghiệp được gọi là "siêu hấp dẫn" vì chúng dễ gây nghiện vị giác. Nghiên cứu quốc tế chỉ ra thực phẩm siêu chế biến kích thích hệ phần thưởng của não tương tự chất gây nghiện: tăng tiết dopamine, tạo cảm giác hưng phấn và thôi thúc ăn tiếp dù đã no.

Ở trẻ nhỏ, não bộ còn đang phát triển, rất nhạy với "liều" đường, muối và hương liệu, nên chỉ cần ăn ngọt sớm là khẩu vị bị "lập trình", càng lớn càng cần ngọt hơn. WHO khuyến cáo mỗi người chỉ nên nạp dưới 25g đường tự do mỗi ngày, tương đương 6 thìa cà phê để giảm nguy cơ béo phì, tiểu đường và sâu răng. Tuy nhiên, nhiều sản phẩm phổ biến từ nước ép, sữa chua đến snack đều vượt xa mức này mà không có cảnh báo.

Khảo sát UNICEF năm 2025 tại Hà Nội cho thấy nhiều căng-tin trường học bày bán trà sữa, nước dừa trân châu, đồ uống đóng chai nhiều hương liệu, thu hút học sinh vì "ngon và nhiều vị". Đây là biểu hiện điển hình của "siêu hấp dẫn", chỉ cần một ít đường và hương liệu đã đủ kích thích vị giác, tạo thói quen tiêu dùng khó bỏ. Chính vì vậy, việc kiểm soát tiêu chuẩn dinh dưỡng, dán nhãn cảnh báo, hạn chế quảng cáo và bán hàng quanh trường cần được luật hóa, đi kèm với biện pháp kinh tế như "thuế sức khỏe" đối với sản phẩm chứa nhiều đường, chất béo.

- Ông cảnh báo Việt Nam đang "chứng kiến một thế hệ trẻ béo phì sớm, mắc bệnh sớm và kiệt sức sớm hơn". Nếu các cơ quan không có hành động kịp thời, hệ quả lâu dài sẽ ra sao?

- Tình trạng này đã rất rõ. Số liệu mới nhất của UNICEF (tháng 9/2025) cho thấy khu vực Đông Á - Thái Bình Dương đã trở thành điểm nóng béo phì trẻ em, cứ 4 trẻ thừa cân trên toàn cầu thì một sống tại đây. Ở Việt Nam, tỷ lệ thừa cân - béo phì ở trẻ 5-19 tuổi tăng từ 8,5% năm 2010 lên 19% năm 2020, gần gấp đôi trong một thập kỷ. Trong khi suy dinh dưỡng giảm thì béo phì lại tăng, thể hiện sự chuyển dịch sang suy dinh dưỡng kiểu mới.

Trẻ thừa cân, béo phì dễ mắc tiểu đường tuýp 2, tăng huyết áp, rối loạn chuyển hóa từ sớm. UNICEF cảnh báo trẻ thừa cân có nguy cơ cao mắc bệnh mạn tính và bị kỳ thị xã hội, ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần. Nếu không can thiệp, chi phí y tế liên quan đến béo phì có thể chiếm tới 2% GDP khu vực vào năm 2030. Điều này đồng nghĩa gánh nặng bệnh tật sẽ kéo dài suốt đời và ảnh hưởng năng suất lao động quốc gia. Đây là cảnh báo nghiêm túc, đòi hỏi hành động ngay để bảo vệ thể lực dân tộc và phát triển bền vững.

- Khi thực hiện các biện pháp như cấm quảng cáo hướng đến trẻ em, dán nhãn cảnh báo, kiểm soát bán hàng quanh trường, làm sao đảm bảo không hình thức và đủ sức ràng buộc?

- Không có ngành nào có thể tự làm được. Việc này đòi hỏi cơ chế phối hợp liên ngành. UNICEF và WHO đều khuyến nghị áp dụng cách tiếp cận toàn Chính phủ, toàn trường học, tức mọi quyết định chính sách đều phải tính đến sức khỏe cộng đồng.

Bộ Y tế xây dựng tiêu chuẩn dinh dưỡng và kiểm tra; Bộ Giáo dục giám sát việc tuân thủ trong trường; cơ quan quản lý thị trường kiểm soát quảng cáo và bán hàng quanh trường; chính quyền địa phương kết nối phụ huynh, doanh nghiệp và cộng đồng cùng thực hiện.

Việt Nam từng thành công trong các chương trình liên ngành phức tạp như an toàn giao thông, hóa đơn điện tử, vì vậy việc kiểm soát thực phẩm quanh trường hoàn toàn khả thi nếu có quyết tâm và phối hợp chặt chẽ.

- Chính sách như vậy có thể bị cho là can thiệp vào tự do tiêu dùng và có thể ảnh hưởng người thu nhập thấp. Ông nghĩ sao?

- Chính sách này không triệt tiêu tự do tiêu dùng mà bảo vệ trẻ em - nhóm chưa đủ năng lực tự quyết. Luật không cấm ai uống nước ngọt hay ăn snack, mà chỉ cấm quảng cáo và bán quanh trường thực phẩm không lành mạnh. Giống cảnh báo thuốc lá, không ai bị cấm hút thuốc, nhưng người dân được thông tin và môi trường sống an toàn hơn. Đây không phải giới hạn tự do, mà là bảo đảm quyền được lựa chọn lành mạnh.

Thuế "sức khỏe" là biện pháp kinh tế giúp điều chỉnh hành vi. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy sau khi áp thuế, lượng tiêu thụ nước ngọt giảm mạnh, như Mexico giảm 12% sau hai năm, trong khi nhóm thu nhập thấp là đối tượng hưởng lợi nhiều nhất vì họ chuyển sang đồ uống lành mạnh hơn. Nguồn thu thuế này có thể dùng để trợ giá trái cây, rau củ, bữa ăn học đường và nước sạch.

Ở Việt Nam, biện pháp như cấm bán đồ uống nhiều đường trong bán kính 200 m quanh trường gần như không tốn chi phí nhưng mang lại lợi ích lớn, giảm bệnh tật và tăng năng suất tương lai. Nói cách khác, đầu tư cho dinh dưỡng học đường là tiết kiệm cho y tế và phát triển. Chính sách này không đòi hỏi nhiều tiền, mà đòi hỏi quyết tâm và phối hợp hành động để "luật không chết trên giấy", giúp trẻ em được bảo vệ đúng mức.

Lan Hạ