'Nỗi buồn chiến tranh là tiểu thuyết hay, đáng vinh danh'

Nhà thơ Trần Đăng Khoa là thành viên thuộc Hội đồng chung khảo cuộc bình chọn 50 tác phẩm văn học, nghệ thuật biểu diễn tiêu biểu sau thống nhất, trong đó có Nỗi buồn chiến tranh. Sự kiện do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, lễ vinh danh các tác giả - tác phẩm diễn ra vào ngày 30/11 tại Hà Nội.

Việc được tôn vinh một lần nữa đặt cuốn tiểu thuyết và Bảo Ninh vào vòng xoáy dư luận. Trên trang cá nhân, Trung tướng Nguyễn Thanh Tuấn - nguyên Cục trưởng Cục Tuyên huấn, Tổng cục Chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam - nêu ý kiến tác phẩm ''hạ thấp tính anh hùng của quân đội ta và đã nhen nhóm sự lật sử thông qua văn học nghệ thuật''. Đồng thời, ông cho rằng ban tổ chức nên thu hồi quyết định dành cho cuốn sách của Bảo Ninh.

Không phải lần đầu tác phẩm của Bảo Ninh dậy sóng văn đàn. Tiểu thuyết ra đời năm 1987, được xuất bản lần đầu năm 1990 với tên Thân phận của tình yêu. Thời điểm đó, sách lập tức vấp phản ứng mạnh mẽ từ một bộ phận công chúng và giới văn chương, giữa bối cảnh văn học viết về thời chiến chỉ phản ánh hiện thực phục vụ mục đích tư tưởng. Năm 2016, nhà văn Bảo Ninh từng được văn giới và độc giả kỳ vọng đoạt Giải thưởng Nhà nước song không thành.

Do vậy, khi cuốn sách được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch vinh danh, nhà thơ Trần Đăng Khoa nhận định đó là một điều "rất mới mẻ và xứng đáng" dành cho một sáng tác hay.

Theo Trần Đăng Khoa, sở dĩ người ta cãi nhau về nội dung cuốn sách vì trước đây người đọc thường rõ ràng về thế đứng (điểm nhìn của tác giả). ''Ví dụ địch thì ở phía địch, ta thì đứng ở phía ta. Đứng ở phía ta cho nên nhìn bọn địch rặt một lũ tối tăm, đần độn, ngu dốt, nhưng thực ra, mình đánh thắng địch như thế là hạ thấp chiến thắng của mình. Ta đánh thế lực thông minh, giàu có, hùng mạnh hơn mình thì chiến thắng của chúng ta càng thêm vĩ đại'', ông Trần Đăng Khoa nêu quan điểm.

Nhà thơ chỉ ra Bảo Ninh không đứng ở phía ta, càng không đứng ở phía địch. Nhà văn đứng về phía chủ nghĩa nhân đạo mà nhìn về cuộc chiến. ''Đứng về phía chủ nghĩa nhân đạo nên cách Bảo Ninh viết về chiến tranh rất khác. Đọc xong tác phẩm của ông, chúng ta vẫn thấy người lính Việt Nam rất vĩ đại, nhưng để giành chiến thắng thì cực kỳ gian khổ'', Trần Đăng Khoa nhận định.

Đồng quan điểm với Trần Đăng Khoa, nhà nghiên cứu văn học Nhật Chiêu nhận định với Nỗi buồn chiến tranh, Bảo Ninh xứng đáng được vinh danh ở khía cạnh nghệ thuật. "Thứ nhất, đọc cuốn sách, khó ai có thể phủ nhận Bảo Ninh là một nhà văn có trình độ ngôn ngữ văn học cao cấp, cách hành văn và vận dụng vẻ đẹp tiếng Việt của ông là hơn người. Thứ hai, sự 'nhìn' và 'thấy' của Bảo Ninh về thân phận con người trong chiến tranh là cái nhìn sâu sắc, vượt qua biên kiến, nghĩa là không nhìn lệch về một phía", nhà nghiên cứu nói.

Tác phẩm xoay quanh cuộc đời Kiên, chàng trai trẻ lãng mạn, đầy khát vọng bỗng bị cuốn vào vòng xoáy khốc liệt của chiến tranh. Chứng kiến nhiều nỗi đau của chiến tranh, anh sống trong ám ảnh, cô độc và không thể hòa nhập khi trở về thời bình.

Nếu dòng Văn học Cách mạng 1945-1975 đã chuyển tải tốt thông điệp ''đường ra trận mùa này đẹp lắm'', thì với Bảo Ninh, chiến tranh có thêm một khuôn mặt khác. Đó là cảnh chết chóc, khi phe địch hay ta đều đối diện đau thương, mất mát và nỗi đau. Ông không mô tả, kể, tái hiện lại đời sống xã hội của nhân vật Kiên mà tập trung đào sâu vào thế giới tâm lý đầy dằn vặt, ẩn ức trong một con người.

Theo Phó giáo sư, Tiến sĩ Phạm Xuân Thạch, cái mới của tiểu thuyết không chỉ ở việc nhà văn đưa vào những chất liệu hiện thực qua một lăng kính chưa từng có trong văn học chiến tranh. Ông đã tìm đến phương pháp tiếp cận hiện thực khác, xây dựng và tô đậm tính cá biệt của số phận nhân vật.

Trong hồi ký Dọc đường 2, nhà văn Nguyên Ngọc viết: ''Quả thực Bảo Ninh viết rất hay. Nỗi buồn chiến tranh thật sự là cuốn tiểu thuyết của cả một đời người. Từng câu, từng từ chỉ có thể từ gan ruột mà ra và thấm đến gan ruột. Đọc rồi, còn quằn quại, mỗi ngày ta còn sống, không thể không tự hỏi con người, loài người đã đến mức như thế này ư?''.

Nỗi buồn chiến tranh được dịch sang khoảng 20 thứ tiếng, nhiều ngôn ngữ có hai phiên bản, phát hành ở hàng chục quốc gia. Bảo Ninh cũng trở thành nhà văn đầu tiên của Việt Nam được Nhật báo Nihon Keizai Shimbun tôn vinh với Giải thưởng châu Á 2011 dành cho tiểu thuyết.

Giáo sư văn chương kiêm dịch giả Đức Günter Giesenfeld nhận định sách "thuộc hàng kinh điển thế giới ở dòng văn học chiến tranh", cùng các tiểu thuyết như Giã từ vũ khí (Ernest Hemingway), Phía Tây không có gì lạ (Erich Maria Remarque).

Trong bài viết Tầm cao của văn học chiến tranh phương Đông trên tạp chí Thiên nhai, tháng 11/2015, nhà văn Trung Quốc Diêm Liên Khoa nhìn nhận sáng tác của Bảo Ninh với tư cách là một tiểu thuyết chiến tranh phương Đông ở bối cảnh văn học thế giới, đồng thời so sánh với dòng văn học này ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc.

Ông Diêm Liên Khoan viết: "Tác phẩm cực hiếm của một nhà văn châu Á phương Đông, hiếm có trong những miêu tả, nhận thức, phê phán thẩm mỹ đối với chiến tranh, hiếm trong các lý giải và tình yêu đối với con người, suy tư về nhân tính, hiếm cả trong biểu đạt nghệ thuật - một phương diện cá tính, quan trọng nhất với nhà văn''.

Sau khi đọc bản dịch tiếng Trung, Diêm Liên Khoa đưa Nỗi buồn chiến tranh vào danh sách tài liệu nước ngoài bắt buộc đọc dành cho sinh viên lớp sáng tác của Đại học Nhân dân Trung Quốc, nơi ông làm chủ nhiệm Trung tâm sáng tác, theo The paper.

Tiến sĩ Văn học Hà Thanh Vân nhận định mỗi sáng tác văn chương thường trải qua ba cuộc đời. Thứ nhất được xác lập bởi tác giả, thông qua các giá trị nội dung, nghệ thuật. Thứ hai là tác phẩm đến tay người đọc, được soi chiếu bởi nhiều kỳ vọng. Cuộc đời thứ ba chỉ mở ra khi tác phẩm vượt qua độ lùi của thời gian, tiếp tục được độc giả tìm đọc và được đánh giá nhờ nội lực thẩm mỹ.

''Việc Nỗi buồn chiến tranh xuất hiện trong các danh sách tác phẩm tiêu biểu sau thống nhất và những cuộc thảo luận cho thấy tiểu thuyết của nhà văn Bảo Ninh đã bước sâu vào cuộc đời thứ ba'', bà Vân nêu.

Chiều 3/12, trong cuộc trao đổi ngắn qua điện thoại, nhà văn Bảo Ninh nói ông phấn khởi khi được Nhà nước công nhận. Song, ông cho rằng còn nhiều cây bút cùng thế hệ của ông xứng đáng được vinh danh, và tác phẩm của ông không thể phản ánh hay tiêu biểu cho cuộc đời của toàn bộ thế hệ cựu binh đi qua cuộc chiến.

''Tôi chỉ là một người viết bình thường, không đại diện cho ai", ông nhẹ nhàng nói.

Phương Linh - Quế Chi