Omniomania: Hội chứng mua sắm không kiểm soát là gì?

Black Friday, Cyber Monday, Mega Sale 12/12 và các tuần lễ siêu giảm giá đang đến rất gần. Mạng xã hội liên tục xuất hiện những chiến dịch quảng cáo, đồng hồ đếm ngược và “deal hời” khiến giỏ hàng của nhiều người nhanh chóng đầy lên mà chưa kịp nhận ra.

Đây cũng là thời điểm nhiều hành vi mua sắm không kiểm soát diễn ra, đặc biệt ở những người vốn nhạy cảm với cảm xúc hoặc căng thẳng kéo dài.

Omniomania là gì?

Omniomania là thuật ngữ để mô tả một người có hành vi mua sắm không kiểm soát, mặc dù họ không có nhu cầu thực tế. Hành vi này có xu hướng lặp lại, khó kiểm soát, gây ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần, tài chính và chất lượng cuộc sống.

Khái niệm này thực ra đã xuất hiện từ hơn một thế kỷ trước. Năm 1915, bác sĩ tâm thần Emil Kraepelin đã đặt ra thuật ngữ omniomania để mô tả hành vi mua sắm bệnh lý ở một số bệnh nhân. Từ “onios” trong tiếng Hy Lạp có nghĩa là bán hàng, còn từ “mania” có nghĩa là cuồng loạn hoặc mất kiểm soát.

Dù được xuất hiện từ năm 1915, thuật ngữ omniomania không được sử dụng rộng rãi ngay lập tức. Các tài liệu y khoa và văn học chuyên ngành chỉ bắt đầu nhắc tới và nghiên cứu nghiêm túc về hội chứng này từ cuối những năm 1980, khi các nhà khoa học như Faber, O’Guinn và Black phân tích sâu hành vi mua sắm không kiểm soát trong bối cảnh xã hội hiện đại.

Những nguyên nhân nào khiến một người mắc hội chứng mua sắm không kiểm soát?

Nghiện mua sắm không phải do một nguyên nhân duy nhất. Thông thường, hành vi này hình thành từ nhiều yếu tố liên quan đến cảm xúc, tính cách và môi trường sống.

1. Mua sắm để giải tỏa cảm xúc

Khi đối mặt với áp lực trong công việc hoặc học tập, nhiều người dễ rơi vào trạng thái mệt mỏi, căng thẳng và mất cân bằng cảm xúc. Những cảm xúc này khiến não bộ tìm kiếm một hoạt động mang lại sự thoải mái tức thì, và mua sắm trở thành lựa chọn quen thuộc.

Chỉ cần mở một vài trang thương mại điện tử, thêm một món hàng vào giỏ hoặc chốt đơn một chiếc áo cũng đủ tạo ra cảm giác thỏa mãn trong vài phút.

Tuy nhiên, sự thoải mái đó chỉ kéo dài trong thời gian ngắn. Khi cảm xúc tiêu cực quay trở lại, nhiều người tiếp tục mua thêm để xoa dịu tâm trạng, tạo thành vòng lặp khó thoát.

Điều này đặc biệt dễ xảy ra trong bối cảnh cuộc sống hiện đại, nơi áp lực từ công việc, deadline, kỳ vọng học tập hoặc những thay đổi trong mối quan hệ cá nhân diễn ra thường xuyên.

2. Não bộ cảm thấy hạnh phúc khi bạn mua sắm

Khi mua sắm, não bộ giải phóng dopamine và endorphin, những chất dẫn truyền thần kinh tạo ra cảm giác hưng phấn và hạnh phúc.

Quá trình từ lựa chọn, thêm vào giỏ hàng đến hoàn tất thanh toán đều có thể làm tăng dopamine tạm thời, khiến bạn cảm thấy thỏa mãn trong khoảnh khắc đó.

Cảm giác này diễn ra rất nhanh, nhưng cũng biến mất nhanh. Đối với người nghiện mua sắm, não bộ của họ dần trở nên phụ thuộc vào "liều thuốc" dopamine này. Họ buộc phải mua sắm liên tục để tìm kiếm lại cảm giác hưng phấn đó, tương tự như cơ chế của các chất gây nghiện khác.

3. Ảnh hưởng từ đặc điểm tính cách

Phần lớn những người nghiện mua sắm xem hành vi tiêu tiền như một cơ chế đối phó để xoa dịu những cảm xúc tiêu cực. Sự cô đơn, lo âu, trầm cảm hoặc lòng tự trọng thấp tạo ra những khoảng trống trong tâm hồn khiến họ cố gắng lấp đầy bằng vật chất.

Họ mua sắm để tìm kiếm cảm giác kiểm soát cuộc sống hoặc để xây dựng một hình ảnh bản thân lý tưởng hơn thông qua những món đồ đắt tiền. Lúc này, giá trị sử dụng của sản phẩm bị lu mờ, nhường chỗ cho giá trị tinh thần ảo mà việc sở hữu vật chất mang lại.

4. Tâm lý sợ bỏ lỡ (FOMO)

Việc liên tục tiếp xúc với những hình ảnh hào nhoáng, cuộc sống sang chảnh của người khác trên Internet đã kích thích tâm lý so sánh và khao khát sở hữu.

Những thuật toán quảng cáo bám đuổi người dùng cùng các chiến dịch tiếp thị đánh vào nỗi sợ bị bỏ lỡ (FOMO) khiến những người có khả năng tự kiểm soát kém dễ rơi vào vòng xoáy mua sắm không kiểm soát.

Có thể bạn quan tâm bài viết: Người trẻ ngày nay sợ gì hơn sợ ma quỷ?

5. Sự tiện lợi của cuộc sống hiện đại

Chỉ với một chiếc điện thoại thông minh thì bất cứ ai cũng có thể dạo chơi ở một trung tâm thương mại rộng lớn ngay tại nhà. Chỉ cần ngồi yên thoải mái ở nhà có thể lượn được hết cửa hàng này đến cửa hàng khác, chỉ cần một cú click (chạm) là có thể thêm hàng hóa vào giỏ và thanh toán.

Sự phát triển liên tục và hoạt động không ngừng nghỉ của các sàn thương mại điện tử như Shopee, Lazada và Tiktok shop kết hợp với những thông báo đẩy được cá nhân hóa liên tục khiến người dùng luôn ở trong trạng thái bị kích thích mua hàng.

Bên cạnh đó, các phương thức thanh toán bằng ví điện tử đã làm giảm đáng kể cảm giác "xót tiền" tự nhiên của con người. Khi không còn phải trực tiếp đếm từng tờ tiền mặt để trao cho người bán, chúng ta ít có cảm giác mất mát tài sản hơn, khiến việc chi tiêu hàng triệu đồng trở nên nhẹ nhàng hơn.

Nguy hiểm hơn, sự phổ biến của các hình thức "mua trước trả sau" khiến việc sở hữu một món hàng đơn giản và ít gặp rào cản hơn dù tài chính thực tế có dư dả hay không.

Ảnh hưởng của hội chứng nghiện mua sắm đến sức khỏe

Hội chứng nghiện mua sắm sẽ gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe tinh thần. Hành vi mua sắm không kiểm soát thực chất không giải quyết được những vấn đề khiến họ áp lực và căng thẳng. Ngược lại, khi cơn hưng phấn nhất thời qua đi họ sẽ cảm thấy hối hận, lo âu hoặc thất vọng vì tiền trong tài khoản vơi đi.

Sức khỏe thể chất của người nghiện mua sắm cũng bị bào mòn. Việc thức khuya thường xuyên để canh giờ giảm giá hay sự lo lắng quá mức về tiền bạc sẽ làm đảo lộn đồng hồ sinh học, gây ra chứng mất ngủ mãn tính. Khi cơ thể chịu áp lực kéo dài, hệ miễn dịch sẽ suy yếu, kéo theo các triệu chứng như đau đầu triền miên hoặc rối loạn tiêu hóa.

Bên cạnh đó, sức khỏe tài chính cũng sẽ bị ảnh hưởng bởi những lần chi tiêu bốc đồng. Việc mua sắm không kiểm soát sẽ nhanh chóng làm bốc hơi những khoản tiền tiết kiệm. Khi tài chính cạn kiệt, họ thường quay sang lạm dụng thẻ tín dụng hoặc vay mượn bạn bè, người thân để thỏa mãn cơn thèm mua sắm. Áp lực nợ nần tạo ra một môi trường sống đầy bất ổn và lo âu.

Cách kiểm soát hành vi mua sắm không kiểm soát

Khi muốn mua một món đồ, hãy buộc bản thân chờ đợi ít nhất 24 tiếng. Khoảng thời gian này sẽ làm cho cảm giác thôi thúc mua một món đồ giảm xuống, đồng thời não bạn cũng sẽ có thời gian để đánh giá mức độ cần thiết của món đồ mà bạn muốn mua.

Đặt ngân sách rõ ràng cho những mùa khuyến mãi sắp đến như Black Friday, Mega Sale, Cyber Monday,...Bên cạnh đó, hãy lên danh sách những món đồ cần thiết phải mua và cam kết chỉ mua những món đồ trong danh sách ấy.

Hạn chế tiếp xúc với những thông báo trên các ứng dụng thương mại điện tử hoặc những tin nhắn khuyến mãi được gửi qua mail. Hãy hủy đăng ký nhận mail từ các nhãn hàng, bỏ theo dõi các trang bán hàng trên mạng xã hội hoặc gỡ bỏ các ứng dụng mua sắm trên điện thoại trong thời gian cao điểm của mùa khuyến mãi.

Cuối cùng, hãy tìm kiếm những niềm vui lành mạnh hơn thay vì mua sắm để kích thích dopamin, chẳng hạn như tập thể dục, đọc sách hoặc tham gia các hoạt động xã hội. Nếu tình trạng mất kiểm soát gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống, việc tìm kiếm sự hỗ trợ từ các chuyên gia tâm lý để có hướng điều trị phù hợp.

Việc mua sắm ngày nay đã dễ dàng hơn với sự phát triển của công nghệ hiện đại càng khiến hành vi mua sắm không kiểm soát trở nên phổ biến hơn. Nhất là trong bối cảnh nhiều người phải đối mặt với những áp lực trong học tập hoặc công việc, và mua sắm trở thành một phương pháp hữu hiệu trong việc giải tỏa căng thẳng.

Thế nhưng, nếu trong chúng ta không nhận thức sớm hành vi này, thì hội chứng Omniomania sẽ gây ảnh hưởng xấu đến tâm lý, tài chính và cả sức khỏe của chính bản thân và những mối quan hệ xung quanh.

*Nội dung bài viết được biên soạn nhằm mục đích cung cấp thông tin sức khỏe hữu ích, không thay thế cho chẩn đoán hay điều trị y khoa. Nếu bạn có vấn đề về sức khỏe, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên khoa.