Quay về một bộ sách giáo khoa là 'phù hợp'

Cuối tháng 8, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 71 về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo, trong đó yêu cầu một bộ sách giáo khoa thống nhất cả nước. Hôm 16/9, Chính phủ yêu cầu Bộ Giáo dục và Đào tạo thực hiện việc này ngay trong năm học tới.

Trước đó, cả nước vừa hoàn thành thay sách giáo khoa mới từ lớp 1 đến lớp 12, sau 5 năm triển khai. Không ít nhà giáo tiếc nuối, song nhiều chuyên gia nhìn nhận việc quay lại một bộ sách thống nhất là cần thiết, hợp lý trong bối cảnh hiện tại.

Chủ trương "một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa", bỏ độc quyền xuất bản, được Quốc hội thông qua năm 2014. Bộ Giáo dục và Đào tạo được giao tổ chức biên soạn một bộ sách chung song đã không thực hiện được.

Năm 2020, chương trình mới bắt đầu áp dụng với lớp 1, năm bộ sách giáo khoa được phê duyệt và sử dụng, hiện còn ba bộ. Lãnh đạo Bộ kỳ vọng khi sách giáo khoa không còn là pháp lệnh sẽ khuyến khích giáo viên sáng tạo trong thiết kế bài dạy, không còn áp đặt, đóng khung kiến thức trong một bộ sách và truyền đạt kiến thức theo hướng "thầy đọc trò chép".

Khi đó, việc có nhiều sách giúp đa dạng học liệu, phát huy trí tuệ của các nhà khoa học, góp phần thúc đẩy đổi mới giáo dục. Đây cũng là xu hướng của thế giới.

Tuy nhiên, các chuyên gia nhìn nhận việc có nhiều bộ sách giáo khoa bộc lộ nhiều bất cập.

Đầu tiên là năng lực đáp ứng của giáo viên. TS Hoàng Anh Đức, nghiên cứu viên Đại học RMIT, cho biết trọng tâm của cải cách giáo dục là chương trình, sách giáo khoa không còn là bắt buộc. Song rất khó để gần hai triệu giáo viên trong cả nước có thể tự tin phát triển các hoạt động dạy và học dựa trên nhiều nguồn tài nguyên thay vì chỉ dùng duy nhất sách giáo khoa.

PGS.TS Đỗ Ngọc Thống, nguyên Phó Vụ trưởng Giáo dục Trung học, Chủ biên chương trình giáo dục phổ thông 2018 môn Ngữ văn, đồng tình. Theo ông, trong lịch sử giáo dục hiện đại Việt Nam, một số giai đoạn có nhiều hơn một bộ sách giáo khoa, song về cơ bản không khác nhau nhiều, bởi "chương trình được thiết kế để dùng cho một bộ sách".

Còn chương trình 2018 "mới hoàn toàn". Ví dụ môn Ngữ văn, thay vì định sẵn mỗi lớp phải dạy tác phẩm nào, chương trình cho phép tác giả sách và giáo viên chủ động chọn ngữ liệu, miễn đáp ứng yêu cầu cần đạt.

"Nhiều thầy cô phụ thuộc sách giáo khoa, đã quen được cầm tay chỉ việc, giờ phải thay đổi dẫn tới lúng túng", ông Thống nói.

Trong khi đó, việc tập huấn chương trình và sách chủ yếu diễn ra trực tuyến, vì Covid-19 diễn biến phức tạp (2020-2022). Chưa kể, có khi người dạy cũng chưa nắm vững và hiểu hết chương trình.

TS Đức cũng nhìn nhận quá trình tập huấn gấp gáp, vội vàng, dẫn đến thực trạng là nhiều giáo viên vẫn chưa thực sự thẩm thấu được tinh thần "lấy chương trình làm căn cứ".

Giá cao cũng là một trong những lý do khiến sách giáo khoa mới bị phản ứng, theo TS Đặng Tự Ân, nguyên Vụ trưởng Giáo dục Tiểu học, Giám đốc Quỹ hỗ trợ đổi mới Giáo dục phổ thông Việt Nam.

Một bộ sách mới có giá phổ biến trong khoảng 200.000-300.000 đồng, chưa tính sách tiếng Anh và chuyên đề, cao hơn sách cũ 2-3 lần. Việc cho, tặng hạn chế, vì mỗi trường, địa phương có thể dùng sách khác nhau, thay đổi hàng năm. Điều này gây lãng phí, tạo gánh nặng cho phụ huynh mỗi đầu năm học.

Đánh giá chung, ông Nguyễn Thành Hưng, thạc sĩ Chính sách Công tại Đại học Fulbright Việt Nam, giảng viên trường Đại học Thái Bình Dương, thấy rằng chương trình và sách giáo khoa mới đi vào đời sống khi chưa có sự chuẩn bị chu đáo, cả về cơ sở vật chất, đội ngũ lẫn tư tưởng của phụ huynh, học sinh.

"Những điều này làm suy giảm niềm tin của người dân vào chủ trương một chương trình, nhiều bộ sách, dù đúng đắn", ông Hưng nhận định.

TS Hồ Sỹ Anh, nguyên nghiên cứu viên Viện Nghiên cứu Giáo dục, Đại học Sư phạm TP HCM, cho rằng việc quay lại dùng chung một bộ sách giáo khoa sẽ khắc phục những bất cập nói trên.

Học sinh cả nước sẽ học cùng nội dung, giúp giảm chênh lệch giữa các địa phương. Việc kiểm tra, thi cử cũng đồng bộ, thuận lợi hơn vì dễ xây dựng đề thi. Giáo viên nhờ đó sẽ có định hướng dạy thống nhất, thuận tiện kiểm tra, đánh giá.

Một bộ sách cũng giúp tiết kiệm chi phí xã hội, khi giá sách giảm (vì có lượng bản in lớn), dễ tái sử dụng, trao tặng, hỗ trợ cho vùng khó khăn. Các trường và giáo viên cũng không phải băn khoăn chọn sách, tránh nghi ngờ việc "chạy sách" hàng năm.

"Hơn nữa, khi hướng đến mục tiêu miễn phí sách giáo khoa từ năm 2030, việc cả nước dùng chung một bộ sách của nhà nước sẽ thuận lợi hơn", ông Sỹ Anh nhìn nhận.

Các chuyên gia nhìn nhận khi quay về một bộ sách, điều quan trọng là cần có giải pháp để đảm bảo chất lượng giáo dục, thầy trò không bị "đóng khung" mà vẫn có sự chủ động, sáng tạo.

Theo TS Hoàng Anh Đức, khi đã xác định rõ trọng tâm cải cách nằm ở chương trình, thì mọi bộ sách giáo khoa đều là tài liệu tham khảo. Trách nhiệm của Nhà nước trong việc cung cấp một bộ sách thống nhất là phù hợp, đảm bảo điều kiện cơ bản nhất về học liệu cho mọi trường học, giáo viên. Song về lâu dài, việc này có thể sẽ tiếp tục khiến cho giáo viên, nhà trường quay trở về tâm lý coi sách giáo khoa là pháp lệnh. Vì thế, điều quan trọng là kiên định với mục tiêu "phát triển chương trình". Để giáo viên tự tin phát triển kế hoạch giảng dạy dựa trên chương trình, thì các nội dung kiểm tra đánh giá cũng cần được nhất quán xoay quanh chương trình chứ không phải xoay quanh một bộ sách giáo khoa.

Ông Hồ Sỹ Anh đồng tình.

"Điều tôi lo lắng là khi quay về một bộ sách thì nhiều thầy cô lại cứ chăm chăm kiểm tra, đánh giá theo nội dung trong sách, hạn chế sự tư duy, mở rộng kiến thức của chính mình và học trò", ông nói. Ông nhìn nhận thầy cô phải có năng lực tự xây dựng giáo án, học liệu. Việc kiểm tra, đánh giá phải dựa trên yêu cầu cần đạt của chương trình, chứ không bám vào nội dung sách.

Cùng đó, Bộ cần rà soát, đánh giá lại chương trình 2018. Ông thấy rằng sau gần 10 năm ra đời, chương trình đã có những nội dung lỗi thời, cần cập nhật. Chương trình các môn học cần chi tiết hơn nữa để giáo viên dễ dàng biên soạn giáo án, học liệu.

Ông Đặng Tự Ân gợi ý Bộ xây dựng và ban hành các tiêu chí về chuẩn kiến thức, năng lực của chương trình tổng thể và của từng môn, vì đây là căn cứ quan trọng để viết và thẩm định sách giáo khoa.

Với ba bộ sách hiện hành, các chuyên gia đề xuất Bộ mua bản quyền để số hóa, đưa thành kho học liệu mở, để trở thành nguồn tài liệu tham khảo cho giáo viên và học sinh.

Thanh Hằng - Lệ Tâm