Liệu pháp CAR-T: "Huấn luyện" hệ miễn dịch tự đi tìm tế bào ung thư

CAR-T (liệu pháp tế bào) là gì?

CAR-T là viết tắt của cụm từ Chimeric Antigen Receptor T-cell therapy (hay liệu pháp tế bào T mang thụ thể kháng nguyên lai).

Tế bào T là một loại tế bào trong hệ miễn dịch của chúng ta. Chúng có vai trò đi “săn” các tế bào lạ (như virus, tế bào bệnh, thậm chí là tế bào ung thư).

Trong liệu pháp CAR-T, bác sĩ sẽ lấy những tế bào T này từ máu của chính người bị bệnh, sau đó chỉnh sửa "gen” của chúng lại trong phòng thí nghiệm, cụ thể là gắn vào chúng cái gọi là “thụ thể lai” (CAR). Thụ thể này giúp tế bào T nhận ra “dấu hiệu” (antigen) cụ thể có trên mặt tế bào ung thư.

Sau khi đã được biến đổi và nhân lên nhiều bản, những tế bào CAR-T này được truyền lại (infusion) vào cơ thể người bệnh để tìm và tiêu diệt tế bào ung thư mang antigen đó.

Để dễ hình dung, CAR-T là một kiểu “công tắc” nhân tạo được gắn vào tế bào T của hệ miễn dịch để nó có thể nhận diện được tế bào ung thư, giống như trang bị cách nhận diện kẻ địch.

Để hiểu một cách đơn giản, quy trình "chế tạo" như sau:

1. Lấy máu từ người bệnh, tách tế bào T ra.
2. Trong phòng thí nghiệm, biến đổi tế bào T: đưa gene của CAR vào để tế bào T có thể sản xuất thụ thể đặc hiệu (CAR), nhằm mục đích nhận diện antigen ung thư.
3. Sau khi biến đổi, nhân lên nhiều tế bào CAR-T để có đủ số lượng.
4. Truyền tế bào CAR-T ngược trở lại cơ thể bệnh nhân. Khi vào máu, tế bào CAR-T tìm các tế bào ung thư có antigen “dấu hiệu” tương ứng, bám dính vào và tiêu diệt chúng. Đồng thời tế bào này có thể nhân lên trong cơ thể để tiếp tục hoạt động.

Hiện nay, liệu pháp này hiện được dùng chủ yếu cho các bệnh ung thư máu (bệnh huyết học) như:

• Leukemia (bạch cầu): đặc biệt là B-cell acute lymphoblastic leukemia (ALL) khi các phương pháp truyền thống (hóa trị, ghép tủy nếu có) không còn hiệu quả.
• Lymphoma (lympho): các loại lymphoma B-cell, lymphoma dạng lớn (large B-cell lymphoma) v.v.
• Multiple myeloma cũng có ứng dụng CAR-T trong một số trường hợp nhất định.

Ưu điểm & hạn chế

Về mặt ưu điểm, CAR-T có thể chữa được hoặc đưa bệnh vào trạng thái không phát hiện (remission) lâu dài, khi các phương pháp khác thất bại. Tức là có khả năng “cứu chữa” trong những trường hợp rất nặng.

Ngoài ra, vì là liệu pháp lấy tế bào từ bản thân người bệnh (autologous), nên ít nguy cơ bị loại (rejection) hay phải dùng thuốc ức chế miễn dịch như khi ghép tạng.

Tuy nhiên, mặt hạn chế của liệu pháp này cũng không ít:

• Thời gian & chi phí: quá trình lấy tế bào, chỉnh sửa, nhân lên và truyền lại có thể đến mất vài tuần. Chi phí rất cao vì công nghệ cao, trang thiết bị, nhân lực chuyên môn.
• Tác dụng phụ nặng có thể xảy ra: như hội chứng phóng thích cytokine (cytokine release syndrome - CRS), gây sốt cao, hạ huyết áp, khó thở; hoặc độc tính thần kinh (neurotoxicity) … nếu không quản lý tốt có thể nguy hiểm.
• Không phải ung thư nào cũng phù hợp: nếu tế bào ung thư không có antigen mục tiêu, hoặc môi trường ung thư “khó thâm nhập” (solid tumors - khối u đặc) thì CAR-T hiệu quả kém hơn.
• Rủi ro lâu dài chưa rõ hết: cần theo dõi sau điều trị vì có thể có nguy cơ mới (ví dụ ung thư thứ phát, tế bào T biến đổi gây vấn đề…) theo một số cảnh báo trong các nghiên cứu quốc tế.

Hy vọng nhen nhóm cho bệnh nhân tại Việt Nam

Mới đây, Bệnh viện Truyền máu - Huyết học TPHCM là đơn vị đầu tiên tại Việt Nam triển khai kỹ thuật này, với sự phối hợp từ đối tác nước ngoài. Ca điều trị thành công là một bệnh nhi nữ khoảng 12 tuổi, được chẩn đoán bạch cầu cấp lympho B, nhóm nguy cơ cao. Sau khi tái phát tủy lần đầu sau hóa trị, bệnh nhi đã được ghép tủy nửa thuận hợp từ người cha nhưng vẫn tái phát lần thứ hai.

Bệnh nhi sau đó đã được điều trị bằng CAR-T cell và dùng thuốc Kymriah. Đến nay sau hơn một năm, bệnh nhi khỏe mạnh, sinh hoạt bình thường và đang được theo dõi, điều trị duy trì.

Habi