Văn hóa phương Đông trong cờ tướng
Cờ tướng không chỉ là trò chơi trí tuệ giải trí, còn là tấm gương phản chiếu triết lý, văn hóa và tư duy quân sự phương Đông qua hàng nghìn năm phát triển.
Trung Quốc có bốn loại hình nghệ thuật giàu truyền thống chính, là cầm, kỳ, thi và họa. Trong đó, kỳ là các môn cờ, chủ yếu là cờ vây và cờ tướng. Trong cờ vây, mỗi bên chỉ có một loại quân. Còn cờ tướng có 7 loại quân, gồm tướng, sĩ, tượng, mã, xe, pháo và tốt.
Cờ cổ Trung Quốc ban đầu đã có xe, mã, tướng và tốt. Loại cờ này gọi là "Bảo Ứng tượng kỳ", vì nó được nhắc đến trong tác phẩm Huyền quái lục của học giả Ngưu Tăng Nhụ (sinh năm 780 - mất năm 849), kể về cuộc phiêu lưu của một chàng trai tên Sầm Thuận, đời vua Bảo Ứng (756-762) nhà Đường (giai đoạn 618-907). Nhưng khi đó, ông Ngưu không kể chi tiết luật chơi.
Cờ tướng "vay mượn" một số luật lệ cờ Ấn Độ chaturanga, nhưng không nhiều như cờ vua, theo báo Trung Quốc Xinmin. Họ chỉ mượn thêm quân voi và thượng thư từ chaturanga, rồi đặt tên lại lần lượt là tượng và sĩ, với cách đi không đổi. Tượng đi chéo hai ô, còn sĩ đi chéo một ô.
Cờ chaturanga sử dụng bàn 8x8 với 64 ô, giống cờ vua, các ô xen kẽ đen trắng. Cờ cổ Trung Quốc lại chơi trên các điểm, nút giao giữa các đường thẳng giao cắt, giống như cờ vây. Bàn cờ gồm 9 đường dọc và 10 đường ngang, tạo nên 90 điểm giao nhau để đặt quân. Sự thay đổi này khiến bàn cờ có thêm 41% không gian chiến lược. Đó là lý do nhiều người chơi cảm thấy cờ tướng thoáng hơn hẳn so với cờ vua.
Một điểm khác biệt lớn ở bàn cờ Trung Quốc so với Ấn Độ, là dòng sông trên bàn cờ, gọi là "Sở hà - Hán giới", chia bàn cờ thành hai nửa. Dòng sông không chỉ là ranh giới tượng trưng cho cuộc phân tranh Hán - Sở (206–202 trước Công Nguyên), còn tạo thêm yếu tố chiến thuật. Có những giả thuyết cho rằng người thắng cuộc chiến, Lưu Bang (nhà Hán) sáng tạo cờ cổ Trung Quốc, nhưng chưa có đủ bằng chứng.
Các quân tướng, sĩ và tượng không được phép vượt sông, trong khi tốt khi sang sông lại mạnh hơn vì có thêm khả năng đi ngang. Ngoài ra, mỗi bên còn có khu vực "cửu cung", là nơi đặt và bảo vệ tướng với 9 điểm nút. Tướng và sĩ không thể ra khỏi cung, bởi tướng soái hay thượng thư thường không trực tiếp ra đánh trận. Đây là sáng tạo riêng, thể hiện quan niệm phương Đông về quốc gia có biên cương, cung cấm và trật tự xã hội rõ ràng.
Nét đặc biệt của cờ tướng còn nằm ở quân pháo. Phải đến thời nhà Tống (960-1279), các quân cờ tướng mới đầy đủ như đương đại. Bởi khi đó pháo vừa được phát minh, trở thành vũ khí uy lực trong các trận chiến. Phương Tây cũng có pháo, nhưng chỉ có Trung Quốc đưa vũ khí này vào bàn cờ để phản ánh sự tiến bộ quân sự.
Bởi với 90 nút chơi so với 64, đặt pháo vào bàn cờ tướng dễ hơn nhiều so với cờ vua. Các biến thể của chaturanga như cờ vua, cờ ốc, cờ Nhật Bản shogi, cờ Myanmar sittuyin cũng không có pháo. Chỉ có cờ Hàn Quốc janggi có pháo, nhưng lấy cảm hứng từ cờ tướng.
Ban đầu chữ "pháo" được viết với bộ "thạch", ám chỉ máy bắn đá. Đến thời Tống, khi thuốc súng phát minh, chữ "pháo" mới được viết lại với bộ "hỏa". Quân pháo di chuyển như xe, tức là đi thẳng và ngang, không giới hạn số ô. Nhưng khi ăn, nó cần có một quân đặt phía trước, giống như bệ đỡ. Sự xuất hiện của quân pháo khiến cờ tướng trở nên kịch tính, sôi động hơn, với nhiều thế trận công phá bất ngờ.
Ngoài ra, luật "lộ mặt tướng" cũng là một nét độc đáo của cờ tướng. Nếu hai tướng đối diện trực tiếp trên cùng một cột dọc mà không có quân nào chắn giữa, bên bị lộ mặt coi như thua ngay. Điều đó cho phép tướng có thêm quyền lực, đặc biệt ở cờ tàn, bù đắp lại việc không được ra khỏi cung. Bằng cách này, tướng có thể là một quân tấn công, mà không cần phải có mặt tận nơi. Giả sử một tướng chiếm được lộ giữa bàn cờ tàn cuộc, tướng bên kia sẽ chỉ còn đi được ba nút. Khi đó, chỉ cần hơn một tốt cũng đủ thắng.
Thay vì gọi là vua như trong chaturanga, người Trung Quốc dùng từ "tướng" hoặc "soái". Lý do xuất phát từ quan niệm chính trị. Vua là thiên tử, không thể để dân thường "chiếu" hay "giết" trong một trò chơi. Do đó, tướng trở thành hình ảnh ẩn dụ, vẫn là quân quan trọng nhất nhưng tên gọi được điều chỉnh để phù hợp với tư tưởng tôn quân. Cũng vì thế, người Việt Nam gọi môn này là cờ tướng, dù nguyên gốc Trung Quốc là "cờ tượng".
Qua hơn một nghìn năm, cờ tướng đã lan rộng khắp Trung Quốc, tới Việt Nam và nhiều nước châu Á có cộng đồng người Hoa đông đảo. Ở Việt Nam, cờ tướng gắn liền với hình ảnh các cụ già ngồi bên hiên quán, xung quanh thường có nhiều người bàn luận, tiếng quân gõ lách tách và những ván cờ kéo dài hàng giờ.
Mỗi nước đi đều chất chứa triết lý về sự kiên nhẫn, tính toán và nghệ thuật dụng binh. Dù có thể không còn được lớp trẻ ưu tiên so với những loại hình giải trí hiện đại, cờ tướng vẫn hiện diện trong đời sống thường ngày, như một sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại.
Xuân Bình tổng hợp