Tướng tình báo Phạm Xuân Ẩn - một người Việt trầm lặng

Sáng 23/10, nhà tưởng niệm Thiếu tướng, Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Phạm Xuân Ẩn được khánh thành, nằm trong tổng thể khu di tích Láng Le - Bàu Cò, xã Tân Nhựt, TP HCM. Công trình nhằm tôn vinh những đóng góp lớn của ông với ngành tình báo Quốc phòng Việt Nam nói riêng và sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc nói chung.

Sinh thời, ông Phạm Xuân Ẩn có nhiều năm sống công khai trong lòng địch để hoạt động cách mạng. Sự nghiệp của ông gắn liền các biệt danh như X6, Trần Văn Trung hay Hai Trung. Cuộc đời ông đã đi vào những trang sách, hồi ký, cho thấy chân dung một con người tài ba trong lịch sử tình báo Việt Nam.

Phạm Xuân Ẩn - Tên người như cuộc đời (2002)

Trong ấn phẩm, nhà báo, nhà văn Nguyễn Thị Ngọc Hải không liệt kê chiến công mà khai thác câu chuyện đời thường từ những lần đến thăm nhà Thiếu tướng Phạm Xuân Ẩn. Bà cho biết bản thân vốn không hiểu biết nhiều về công việc tình báo nên quyết định tập trung vào cuộc sống thường ngày của nhân vật.

Ban đầu, tác giả thông qua người quen giới thiệu để gặp ông Ẩn nhưng ông từ chối các cuộc hẹn của báo chí. Tuy nhiên, ông sẵn sàng gặp với tư cách đồng nghiệp hay bạn bè. Bà mất 10 năm để hoàn thiện tác phẩm cho đến khi xuất bản năm 2002.

Quá trình viết sách, nhà văn gặp nhiều khó khăn. Một thời gian dài sau khi đất nước thống nhất, từ năm 1975 đến 2002, ông Ẩn hầu như không được nhắc tới. Thời gian đó, ông có nhiều điều không muốn và không thể nói ra để bảo vệ người liên quan. Dù thấy việc tiếp cận ông là quá sức, tác giả tự nhủ cố gắng hoàn thành để ''học hỏi một con người đặc biệt''. Bà tái hiện bối cảnh miền Nam trong những hoạt động gắn bó cuộc đời ông Ẩn, mong muốn "mọi người Việt Nam đón lấy những gì dịu dàng nhất, can đảm nhất, yêu thương con người nhất, từ cuộc đời của một con người cao gầy, mỏng manh như cây sậy''.

Qua những cuộc gặp gỡ, bà nhận thấy ông Ẩn là người thông thái, nhân văn, không chỉ giỏi tư duy mà còn thạo đời sống. ''Ông đã làm những bạn Mỹ rất ngạc nhiên thấy người trí thức Tây học mà biết chèo xuồng ghe, biết hết đời sống cây cỏ chim muông nơi đồng ruộng. Và ông hài hước vô cùng. Ai cũng mê ông'', nhà văn nói. Ngoài ra, Thiếu tướng có đầu óc phân tích. Nhờ tài liệu của ông, Đại tướng Võ Nguyên Giáp từng nhận định: ''Chúng ta như đang ngồi trong phòng tham mưu quân sự Mỹ''.

Lần đầu đọc bản thảo tác phẩm, Thiếu tướng Phạm Xuân Ẩn không góp ý, chỉnh sửa nhiều mà chỉ lưu ý những chỗ tên tiếng Anh hoặc chính tả. Sách ra mắt năm 2002, là khởi đầu cho việc giới thiệu chân dung bậc thầy tình báo đến công chúng, đã tái bản bảy lần từ các đơn vị xuất bản. Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh tiếp nối từ lần in thứ bảy, đến nay là lần thứ 14. Hồi tháng 4, 2.000 cuốn tái bản đã được bán hết trong những ngày nghỉ lễ kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước.

Nhà báo, nhà văn Nguyễn Thị Ngọc Hải, 81 tuổi, quê xã Tích Giang, huyện Tùng Thiện ở tỉnh Sơn Tây (nay là huyện Phúc Thọ, TP Hà Nội). Bà tốt nghiệp khóa 12 khoa Văn, trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, là nhà báo đầu tiên gặp gỡ và viết cuốn sách về tướng tình báo Phạm Xuân Ẩn.

Điệp viên hoàn hảo X6 (2007)

Sách do Giáo sư sử học Mỹ Larry Berman viết lại từ lời kể của Thiếu tướng Phạm Xuân Ẩn, được xuất bản lần đầu tại Mỹ năm 2007, sau một năm ông Ẩn qua đời. Theo tác giả, đây là yêu cầu của ông Phạm Xuân Ẩn nhằm bảo vệ những đồng đội vẫn còn hoạt động. Cùng năm này, bản tiếng Việt do Nhà xuất bản Thông Tấn thực hiện ra mắt độc giả trong nước. Sáu năm sau, ông Larry Berman bổ sung một số chi tiết không có trong lần xuất bản đầu và loạt bài viết từ nguyên Phó Thủ tướng Trương Vĩnh Trọng, nhà sử học Dương Trung Quốc, Đại tá Nguyễn Văn Tàu (bí danh Tư Cang).

Tác phẩm tái hiện sống động quá trình hoạt động tình báo của vị tướng Phạm Xuân Ẩn, cho thấy cách ông hòa nhập vào giới truyền thông và chính trị Mỹ, kết giao những nhân vật có ảnh hưởng để thu thập thông tin. Phương pháp báo tin của ông đa dạng như dùng mực vô hình, giấu báo cáo trong vỏ trứng hoặc liên lạc qua mạng lưới bí mật.

Sách còn phản ánh những giằng xé nội tâm của ''điệp viên hoàn hảo'' - một người giữ trọn lòng trung thành với Tổ quốc nhưng cũng có tình cảm yêu mến thật lòng với các bạn đồng nghiệp Mỹ. Larry Berman viết: "Cuộc đời của Ẩn không chỉ là một câu chuyện chiến tranh mà còn là câu chuyện về hàn gắn, về lòng trung thành với đất nước và bạn bè''.

Trên Amazon, độc giả nhận xét ấn phẩm cuốn hút với cách viết tốt, giống tiểu thuyết trinh thám, đồng thời cho thấy người viết dày công nghiên cứu, ghi chép công phu. Joseph R. Calamia - cựu binh Mỹ từng tham chiến tại Việt Nam -nhận xét: ''Đây là một cuốn sách rất hay, Berman xứng đáng được khen ngợi vì có văn phong hấp dẫn, dám khai thác một đề tài gây tranh cãi và nhân vật phức tạp như Phạm Xuân Ẩn''.

Giáo sư Larry Berman gặp nhà tình báo Phạm Xuân Ẩn lần đầu vào năm 2001. Suốt hai năm từ đó, ông thường xuyên đặt vấn đề viết sách về cuộc đời tướng tình báo nhưng luôn bị từ chối. Đến khi ông Phạm Xuân Ẩn bệnh nặng, ông Larry Berman mới nhắc lại đề nghị của mình. Trước đó, ông Ẩn từng đọc cuốn No peace, No Honor: Nixon, Kissinger and betrayal in Viet Nam của tác giả, nhận xét người viết có cái nhìn trung thực, công bằng. Vì vậy, ông đồng ý chia sẻ cuộc đời làm tình báo của mình nhưng yêu cầu giữ kín một số bí mật.

Theo giáo sư Larry Berman, ông Phạm Xuân Ẩn thuộc dạng tình báo sử dụng con người làm chủ chốt - một cá nhân được cài cắm vào lòng kẻ thù của đất nước mình để lấy tin. Ở lĩnh vực này, tác giả đánh giá ông Ẩn là ''điệp báo viên giỏi nhất nếu so sánh với điệp báo viên Mỹ hay Trung Quốc''. Quá trình trò chuyện, ông Larry Berman ấn tượng con người hòa nhã, thân thiện, dí dỏm, tế nhị và khả năng nói tiếng Anh của Thiếu tướng.

Larry Berman, 74 tuổi, là nhà sử học, Giáo sư Danh dự tại Đại học California, Mỹ. Ông đã sang Việt Nam hơn 60 lần trong suốt tám năm để thực hiện cuốn Điệp viên hoàn hảo X6 và lên kế hoạch cho bộ phim cùng tên. Ngoài ra, ông còn là tác giả của sáchKhông hòa bình, Không danh dự: Nixon, Kissinger và Sự phản bội ở Việt Nam. Đây là tác phẩm giá trị về giai đoạn cuối cuộc chiến tranh của Mỹ ở Việt Nam.

Một người Việt trầm lặng (2007)

Jean-Claude Pomonti là đồng nghiệp của Thiếu tướng Phạm Xuân Ẩn. Từ trải nghiệm về đời sống báo chí, tác giả đưa ra kiến giải về nhân vật, đặt ông vào bối cảnh ''dầu sôi lửa bỏng'' của thời cuộc, đồng thời tái hiện tình hình chính trị thời điểm đó qua sách. Tác phẩm từng được ấn hành năm 2007, có tên Một người Việt Nam thầm lặng(Nhà sách Kiến Thức và Nhà xuất bản Thanh Hóa, bản dịch của Nguyễn Văn Sự). Năm 2017, công ty sách First News và Nhà xuất bản Trí thức tái bản ấn phẩm với tên mới.

Trong sách có đoạn: "Ẩn buộc phải tự giam mình trong thế giới tình báo đầy bí ẩn quanh co ở Sài Gòn, nơi có những hang ổ xen lẫn. Ông phải canh chừng những điệp viên hai mang, những kẻ bám đuôi, những người có nhiệm vụ thử thách hay theo dõi mình. Ông còn phải hoàn thành một công việc khó khăn hơn cả là giải thích tài liệu đã thu thập được, phân biệt đâu là tài liệu giả đâu là tài liệu thật, tránh những âm mưu cung cấp tin để đưa mình vào bẫy".

Jean-Claude Pomonti, 85 tuổi, từng là phóng viên thường trú của tờ Le Monde (Pháp) ở Sài Gòn đầu thập niên 1970. Ông đã viết nhiều bài báo chống lại sự can thiệp của người Mỹ, sự phi lý của cuộc chiến đã gây ra nhiều tổn thất cho người dân Việt Nam.

Thiếu tướng Phạm Xuân Ẩn sinh năm 1927 tại Đồng Nai, mất năm 2006. Ông tham gia cách mạng từ năm 1945, được kết nạp Đảng năm 1953 và nhận nhiệm vụ hoạt động điệp báo. Nhằm tạo vỏ bọc tốt hơn, năm 1957, ông được cấp trên bố trí sang Mỹ học ngành báo chí. Ông Phạm Xuân Ẩn về nước năm 1959 và lần lượt làm việc cho các hãng tin Reuters, Time, New York Herald Tribunecủa Mỹ. Dưới danh nghĩa là nhà báo quốc tế, ông thuận tiện thâm nhập vào giới chức chính quyền và quân đội Sài Gòn, thu thập nhiều tài liệu chiến lược tuyệt mật, góp phần vào thắng lợi của cách mạng. Năm 1976, ông được phong danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.

Linh Thảo