Con hư tại ai?

Bạn là người chu đáo, có học thức, luôn tâm niệm dạy con bằng tình thương và lý trí. Nhưng không ít lần, bạn gọi tôi trong nỗi buồn: "Tôi không hiểu sao con càng lớn càng bướng, nói gì cũng cãi, thậm chí hỗn với cha mẹ".

Tôi từng chứng kiến một lần, trong bữa cơm, chỉ vì bị mẹ nhắc ăn uống gọn gàng, cậu bé gắt lên: "Con biết rồi, nói hoài!", rồi đứng dậy bỏ đi. Không khí nặng trĩu. Người cha định quát, nhưng kịp nén lại. Chị bạn tôi chỉ ngồi im, nước mắt chực rơi. Tôi hiểu trong ánh mắt ấy có bao nhiêu thương, bao nhiêu bất lực.

Hết bữa ăn, chị thở dài: "Có lẽ đúng như người ta nói: Con hư tại mẹ".

Câu nói ấy xưa nay được dùng như một lời kết tội. Nhưng trong xã hội hôm nay, khi không gian của trẻ không chỉ còn là ngôi nhà, trường học, mà mở rộng ra cả thế giới mạng - nơi có đủ những ảnh hưởng, cám dỗ, lối sống và giá trị khác nhau - thì câu hỏi "Con hư tại ai?" không dễ trả lời.

Thời chúng ta còn nhỏ, thế giới của đứa trẻ chỉ quanh quẩn trong xóm, trong trường, trong gia đình. Nhưng nay, chỉ với một chiếc điện thoại, trẻ có thể "đi" khắp nơi. Mỗi video, mỗi trang mạng, mỗi nhân vật mà trẻ yêu thích đều có thể trở thành "người dạy thứ hai". Nếu cha mẹ không kịp song hành, không định hướng, thì những ảnh hưởng ấy sẽ dạy con thay ta - đôi khi bằng thứ "ngôn ngữ" lệch lạc, kích thích và đầy ảo tưởng.

Bạn tôi rất thương con, nhưng tình thương ấy đôi khi là nuông chiều. Con thích gì cũng đáp ứng, sợ con buồn, con thiệt thòi so với bạn bè. Từ nhỏ, cậu bé ít khi bị từ chối. Càng lớn, cậu càng quen với việc "muốn gì được nấy". Đến khi bị nhắc nhở hay giới hạn, phản ứng đầu tiên của cậu là chống đối.

Đó là điều đang xảy ra với nhiều gia đình Việt hiện nay - nhất là khi con cái thường là "con một". Cha mẹ dồn hết kỳ vọng, vật chất và tình thương vào con, mà quên rằng, trẻ cần được dạy cách chịu đựng thất bại, biết kiềm chế, biết tôn trọng giới hạn và biết tự chịu trách nhiệm.

Một đứa trẻ thiếu giới hạn, sớm muộn sẽ va vào đời bằng cái tôi chưa kịp trưởng thành. Và khi đó, cú ngã sẽ rất đau.

Không có đứa trẻ nào tự nhiên trở nên hỗn hào. Mỗi biểu hiện của con đều phản chiếu một phần cách sống của cha mẹ. Nhiều khi, cha mẹ la mắng vì con nói to, nhưng chính mình lại quát tháo trong nhà mỗi ngày. Cha mẹ buồn vì con hay cãi, nhưng lại thường xuyên cãi nhau trước mặt con. Cha mẹ than phiền con không biết lắng nghe, nhưng hiếm khi lắng nghe con thật sự.

Giáo dục lớn nhất không nằm ở lời nói, mà ở thân giáo - tấm gương sống từ chính bố mẹ mỗi ngày. Đứa trẻ không học từ những bài giảng dài, mà học từ cách cha mẹ sống mỗi ngày. Khi thấy cha mẹ tôn trọng nhau, con sẽ học được sự kính trọng. Khi thấy cha mẹ biết xin lỗi, con sẽ hiểu sức mạnh của sự thành thật. Khi cha mẹ biết lắng nghe, con mới dám nói thật lòng. Điều này tôi rút ra từ chính đời mình, không phải tự nhiên tôi thân thiết với mẹ, mà bởi bà luôn lắng nghe, chấp nhận, chia sẻ với tôi như bạn.

Người bạn tôi kể, có thời gian chị kiểm soát con rất chặt: học mấy giờ, xem gì, đi với ai. Nhưng càng kiểm soát, con càng bí bách, càng nói dối. Tôi nói với chị: "Chị thương con bằng cách giữ con, nhưng lại quên dạy con cách tự giữ mình".

Trẻ cần được hướng dẫn, nhưng cũng cần được tin tưởng. Thay vì ra lệnh, hãy đối thoại. Thay vì phán xét, hãy hỏi con "vì sao". Mỗi đứa trẻ đều có nhu cầu được tôn trọng như một cá thể. Nếu cha mẹ cứ xem con như "sở hữu riêng", thì tình yêu sẽ trở thành sợi dây trói buộc.

Một trong những năng lực quan trọng nhất cha mẹ nên dạy con trong thời đại này, là tự chủ - khả năng tự đưa ra lựa chọn và chịu trách nhiệm về nó. Muốn vậy, trẻ phải được quyền thử, quyền sai, quyền ngã. Hãy để con được phép sai trong vòng tay mình, còn hơn là để con sa ngã trong thế giới ngoài kia.

Một đứa trẻ không thể học được sự trung thực, nếu sống trong môi trường có những lời nói dối nhỏ mỗi ngày. Không thể học được lòng nhân hậu, nếu nghe cha mẹ thóa mạ người khác. Không thể biết sẻ chia, nếu chưa bao giờ thấy người lớn biết cảm ơn và xin lỗi.

Vì vậy, "dạy con" trước hết là xây một đời sống tử tế cho chính mình. Khi trong nhà có thói quen đọc sách, con sẽ biết yêu tri thức. Khi cha mẹ dành thời gian cho nhau, con sẽ hiểu thế nào là tình yêu bền vững. Khi cha mẹ sống có trách nhiệm với xã hội, con sẽ tự nhiên có lòng nhân. Mỗi hành động tử tế của cha mẹ là một viên gạch xây nền cho nhân cách con.

Dạy con thời nay không thể chỉ dựa vào mệnh lệnh hay đạo lý, mà cần một năng lực yêu thương có hiểu biết. Bởi không gian của trẻ không chỉ là gia đình hay trường học, mà là cả một thế giới mênh mông với mạng xã hội, thần tượng, xu hướng và định kiến. Trong thế giới ấy, con cần được dạy cách "giữ tâm an giữa muôn tiếng ồn" - và đó là điều chỉ cha mẹ có thể truyền bằng chính đời sống của mình.

Con hư tại ai?

Có lẽ, câu trả lời công bằng nhất là: con hư tại cả nhà - khi người lớn quên mất rằng, giáo dục không chỉ là nói, mà là sống. Tôi tin, khi mỗi người lớn trong gia đình sống đúng, sống tử tế, con sẽ được bao bọc bởi một không gian an toàn - nơi lòng thiện được nuôi dưỡng, nhân cách được vun bồi.

Và như thế, thay vì hỏi "Con hư tại ai?", có lẽ ta nên hỏi: "Mình đã làm gì để con được lớn lên trong yêu thương và tử tế hơn mỗi ngày?".

Bởi nếu cha mẹ đủ sáng và đủ ấm - một cách nói khác của hiểu và thương - thì đứa con nào rồi cũng sẽ tự biết cách tỏa sáng theo cách của riêng mình.

Lưu Đình Long