Tôi hối hận ngay khi tạo ảnh AI đứng giữa trời tuyết theo trend

Một buổi tối tuần trước, khi đang lướt mạng xã hội, tôi bất ngờ khi khắp nơi, từ Facebook đến Zalo, từ story của bạn học cũ cho đến trang cá nhân của đồng nghiệp, ai ai cũng chia sẻ hình ảnh bản thân với dung mạo mới - má hồng, môi thắm, ánh nhìn xa xăm, trên nền tuyết trắng xóa. Ai cũng như hóa thành nhân vật bước ra từ một bộ phim lãng mạn Hàn Quốc.

Một đồng nghiệp gửi cho tôi đường link, kèm câu nói nửa đùa nửa thật: "Chị thử đi, ứng dụng AI này xịn lắm. Đảm bảo chị sẽ thích mê luôn!". Tôi cười, nghĩ thầm: "Ừ thì thử, có mất gì đâu". Tôi mở ứng dụng được giới thiệu, chọn một tấm ảnh cũ chụp vội hôm đi làm, mái tóc rối nhẹ, chiếc váy đơn giản màu kem, khuôn mặt mộc mạc chẳng có gì nổi bật và gửi lên đó cùng câu lệnh mẫu.

AI làm việc trong im lặng. Chỉ vài chục giây sau, màn hình sáng lên và một gương mặt mới hiện ra. Tôi nhìn mà thoáng sững người. Trong ảnh, tôi - hay đúng hơn là một phiên bản hoàn hảo hơn của tôi hiện ra, đẹp hơn, hiền hơn, mơ màng và dịu dàng đến mức chính tôi cũng phải thốt lên: "Mình có thể như thế này sao?".

Khoảnh khắc ấy, tôi thấy trong lòng dâng lên một thứ cảm xúc rất lạ. Có chút thích thú, có chút hãnh diện. Tôi bỗng lặng đi. Giữa cái rực rỡ của bức ảnh, tôi thoáng giật mình nhận ra một điều: khi nhấn nút "chấp nhận điều khoản sử dụng", tôi đã vừa trao cho AI quyền được giữ lại khuôn mặt của mình. Một cú click nhẹ và có lẽ đâu đó, giữa vô vàn dữ liệu đang trôi đi mỗi giây, có thêm một "tôi" khác, ảo diệu, lung linh, nhưng không thuộc về tôi nữa. Điều đó khiến tôi bắt đầu thấy hối hận.

Cơn sốt "cái đẹp ảo" không chỉ là một trào lưu nhất thời, nó đang lan tỏa khắp mạng xã hội như cơn gió mùa đông. Từ cuối năm 2024 đến nay, hàng loạt ứng dụng tạo ảnh bằng trí tuệ nhân tạo được chia sẻ rộng rãi: "mưa tuyết", "Barbie AI", "ảnh cổ trang", "avatar tương lai", hay cả những bức chân dung học sinh xưa... bùng lên mạnh mẽ, như một thế giới song song, nơi mọi người có thể biến chính mình thành nhân vật điện ảnh, thần tượng hay phiên bản lý tưởng của bản thân.

>>Người dùng tự 'nộp mình' cho Facebook như thế nào

Chỉ cần một cú nhấp chuột, vài giây chờ đợi và bỗng chốc, bạn nhận được một hình ảnh hoàn hảo: làn da mịn màng, đôi mắt long lanh, mái tóc mềm mại, khung cảnh mờ ảo như tranh sơn dầu. Nó đẹp đến mức, đôi khi, nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp cũng khó tạo ra. Hàng triệu người Việt - từ học sinh đang háo hức khoe nét thanh xuân, sinh viên tìm kiếm sự khác biệt, dân công sở muốn chút vui thú giữa guồng quay công việc, cho đến nghệ sĩ, người nổi tiếng muốn cập nhật xu hướng... đều đã thử AI một lần, hoặc nhiều lần.

Nhưng khi chìm trong vẻ đẹp ấy, đôi ta lại khi quên mất một sự thật: mỗi bức ảnh lung linh, mỗi khuôn mặt AI hoàn hảo ấy đang dần lấy đi từ chúng ta thứ quý giá nhất - quyền kiểm soát dữ liệu cá nhân. Để có một bức ảnh AI đẹp, chúng ta phải trao đi hình gốc của chính mình. Khi bấm "đồng ý", chúng ta vô tình trao cho những máy chủ vô tri quyền lưu giữ, phân tích, và sử dụng khuôn mặt mình theo cách mà chính ta không kiểm soát nổi.

Dữ liệu ấy có thể được lưu trữ vô thời hạn, có thể được bán cho bên thứ ba, hoặc trở thành "thức ăn" cho các mô hình AI khác, để rồi một ngày nào đó, khuôn mặt của chúng ta xuất hiện trong những video giả mạo, trong những hình ảnh nhạy cảm, hay thậm chí trong các trò lừa đảo mà chính chúng ta không hề hay biết. Một cú click tưởng đơn giản, nhưng hậu quả thì có thể kéo dài hàng năm, chạm đến danh tính, uy tín và cả niềm tin của bản thân vào thế giới xung quanh.

Phía sau sự hào nhoáng ấy, AI âm thầm ghi nhận từng đặc điểm của chúng ta: khuôn mặt, ánh mắt, nụ cười, cách ta tạo dáng, cả những hành vi và cảm xúc nhỏ nhất. Chúng ta tưởng mình đang làm chủ công nghệ, nhưng thực ra, AI đang học từng nét của ta: học cách chúng ta cười, cách ánh mắt lướt qua, cả cách mà chúng ta muốn trở nên đẹp hơn chính mình. Nó theo dõi chúng ta một cách im lặng, nhưng đầy đủ đến mức nếu một ngày, dữ liệu ấy bị lợi dụng, chính những gì ta tin là riêng tư sẽ không còn là của mình nữa.

Việt Nam đã có những bước đi pháp lý đáng ghi nhận. Nghị định 13/2023/NĐ-CP về bảo vệ dữ liệu cá nhân đã quy định rõ ràng rằng việc thu thập, lưu trữ, xử lý và sử dụng dữ liệu cá nhân phải dựa trên sự đồng ý cụ thể, rõ ràng của người dùng. Nó là một nỗ lực nhằm bảo vệ quyền riêng tư của mỗi cá nhân trong thời đại số, nơi dữ liệu trở thành một tài nguyên quý giá, đôi khi còn quan trọng hơn cả giấy tờ hay tài sản vật chất.

Thế nhưng, trên thực tế, những rào chắn ấy vẫn còn rất mong manh trước sức lan tỏa dữ dội của AI. Phần lớn các ứng dụng tạo ảnh hiện nay không minh bạch, giao diện toàn tiếng Anh, điều khoản dài lê thê, với những dòng chữ nhỏ xíu mà người dùng thường chỉ "bấm đại cho nhanh" để được trải nghiệm một bức ảnh lung linh. Chúng ta hiếm khi đọc hết, hiếm khi hiểu hết những gì mình đồng ý và đôi khi, chỉ một cú click vô tình, dữ liệu khuôn mặt, thông tin cá nhân, thậm chí thói quen, cảm xúc... của chính chúng ta đã lọt vào tay người khác, vĩnh viễn không còn thuộc về mình.

Và chính trong khoảng trống pháp lý và đạo đức ấy, mỗi khuôn mặt, mỗi bức ảnh, mỗi nụ cười... đều có nguy cơ bị biến thành vật liệu thí nghiệm của công nghệ, nơi con người không còn làm chủ mình nữa. Mất đi quyền kiểm soát dữ liệu cá nhân, đôi khi còn đồng nghĩa với mất đi cảm giác an toàn, mất đi sự tự tin khi nhìn vào gương và dần dần làm mờ đi ranh giới giữa cái đẹp thật, cái đẹp ảo và cả chính con người thật của chúng ta.

Tất nhiên, AI không có lỗi. Nó chỉ là một công cụ, một dòng mã, một thuật toán vô tri, biết làm đẹp ảnh, biết vẽ, biết phân tích nhưng không biết yêu thương, không biết cảm nhận, và cũng không biết khi nào đang vượt quá ranh giới. Lỗi ở đây nằm ở chỗ con người chưa hiểu hết mình đang dùng gì, chưa nhận ra rằng mỗi cú nhấp chuột, mỗi tấm ảnh gửi lên, đều để lại một dấu vết vô hình mà chúng ta khó lòng kiểm soát.

Vũ Thị Minh Huyền