Nơi được mệnh danh là “địa ngục trần gian” ở Hội An
Nằm giữa lòng phố cổ, di tích Nhà lao Hội An là nơi lưu giữ ký ức đấu tranh cách mạng, khát vọng độc lập - tự do và là địa chỉ đỏ ý nghĩa với nhân dân, du khách.
Nhà lao Hội An tọa lạc tại số 242/12 đường Lý Thường Kiệt, phường Hội An, thành phố Đà Nẵng. Đây là di tích lịch sử cách mạng được công nhận di tích cấp Tỉnh theo quyết định của UBND tỉnh Quảng Nam cũ.
Công trình này do Mỹ và chính quyền tay sai xây dựng năm 1960, với tên gọi Nhà lao Xóm Mới hay Trung tâm Cải huấn Quảng Nam, sử dụng đến tháng 3/1975.
Trong quá khứ, Nhà lao Hội An được xem là chốn “địa ngục trần gian” vô cùng man rợ, dã man của địch đối với đồng bào, chiến sĩ của ta.
Nhà lao Hội An - đầu mối để địch đưa tù nhân đi lưu đày
Nhà lao Hội An nằm giữa lòng phố cổ (Ảnh: Ngô Linh).
Trích theo lý lịch di tích Nhà lao Hội An năm 2006, Nhà lao Hội An là vành đai chiến lược bảo vệ khu vực nội ô Hội An và chính quyền ngụy tỉnh Quảng Nam.
Do vậy, Nhà lao Hội An là địa điểm quan trọng được chính quyền ngụy kiểm soát và cũng là mục tiêu trọng điểm mà các lực lượng vũ trang thị xã Hội An, tỉnh Quảng Nam tấn công giải phóng nhà lao, giải thoát tù nhân chính trị yêu nước.
Đây cũng là đầu mối để địch đưa tù nhân ở Hội An, Quảng Nam đi lưu đày tại các nhà tù lớn khác trong cả nước như Lao Bảo, Thừa Thiên Huế, Kon Tum, Buôn Ma Thuột, Côn Đảo…
Nơi đây từng giam giữ các tù nhân chính trị có mức án từ 5 năm trở xuống (Ảnh: Ngô Linh).
Năm 13 tuổi, Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân Võ Thị Hóa (SN 1952) trú xã Cẩm Thanh (cũ), nay là phường Hội An Đông, thành phố Đà Nẵng, tham gia hoạt động cách mạng trong Đội Thiếu niên Tiền Phong làm nhiệm vụ đưa thư, cảnh giới…
Cuối năm 1970, trong một trận tấn công đồn, bà Hóa bị địch bắt giam tại Nhà lao Hội An trước khi chuyển lên Nhà lao thiếu nhi Đà Lạt vào tháng 5/1972. Trong thời gian bị giam giữ, bà bị địch dùng nhiều đòn tra tấn dã man như chôn sống dưới trời nắng, đổ xà phòng vào mũi, miệng… để tra khảo.
“Lúc đó tôi không biết sợ là gì, ngoài thời gian bị địch tra tấn, tôi cùng mọi người hát ca, thêu thùa…”, trích hồi ký của bà Võ Thị Hóa trong Lý lịch di tích Nhà lao Hội An năm 2006.
Cuối năm 1972, không thể tra khảo được gì, địch đành thả bà ra. Sau đó, bà Hóa tiếp tục hoạt động cách mạng cho đến ngày quê hương giải phóng.
Nhà lao là chốn “địa ngục trần gian” vô cùng man rợ (Ảnh: Ngô Linh).
Theo ông Đinh Văn Lời (SN 1950, thương binh hạng 2/4), nguyên Đội trưởng Đội biệt động thành Hội An, Nhà lao Hội An đã giam giữ không biết bao nhiêu thế hệ tù nhân. Trong đó có người bị giam giữ ở đây rồi lưu đày đi các nhà lao khác, từ đất liền tới hải đảo.
“Tinh thần và ý chí tiến công của anh em lao tù theo Đảng làm Cách mạng rất kiên cường, hết sức bảo vệ Đảng, bảo vệ chính quyền, bảo vệ tổ chức để giành thắng lợi”, ông Lời nói.
Theo lý lịch di tích Nhà lao Hội An năm 2006, số phòng giam của nhà lao có sức chứa tối đa khoảng 500 người, nhưng thực tế số tù nhân bị giam cầm lên đến hơn 1.000 người gồm nhiều thành phần, lứa tuổi, kể cả người già và trẻ em.
Không gian trưng bày với hơn 150 hình ảnh, tư liệu, hiện vật (Ảnh: Ngô Linh).
Hòng khuất phục tinh thần đấu tranh của các chiến sĩ yêu nước, moi móc thông tin về các cơ sở cách mạng, địch sử dụng các hình thức tra tấn dã man các tù chính trị như đánh đập, đóng đinh vào tay, đốt cồn ở đầu móng tay, giam cầm trong xà lim tối tăm, chật hẹp... Thậm chí chúng còn dùng cực hình đối với những chiến sĩ cách mạng đang ở tuổi vị thành niên.
Đặc biệt có những cuộc tra tấn tù chính trị đến tàn phế hoặc để lại di chứng nặng nề cho cuộc sống về sau.
Ngày 27/3/1975, một ngày trước khi thị xã Hội An được giải phóng, quân ta đã chủ động tấn công Nhà lao Hội An, giải phóng cho hàng nghìn tù chính trị yêu nước thoát khỏi nhà lao.
Địa chỉ đỏ giữa lòng phố cổ
Năm 2012, di tích Nhà lao Hội An được khởi công xây dựng với mục tiêu đầu tư tu bổ, phục hồi, chống xuống cấp các hạng mục hướng đến phát huy giá trị di tích.
Đến nay các hạng mục đã được tu bổ gồm cổng vào, nhà văn phòng, dãy nhà giam nam, nhà y tế, tường rào…
Một số hạng mục hư hại chỉ còn lại nền móng cũng được phục hồi, phòng giam nữ phía đông, phòng giam nữ phía bắc, cột cờ, vọng lâu. Tất cả đều đảm bảo yếu tố nguyên trạng theo nguyên tắc bảo tồn di tích.
Khu xà lim biệt giam được phục dựng lại với tỉ lệ 1:1 (Ảnh: Ngô Linh).
Không gian trưng bày được khánh thành cuối năm 2023 với hơn 150 hình ảnh, tư liệu, hiện vật về lịch sử hình thành Nhà lao Hội An qua các thời kỳ. Những năm tháng đấu tranh kiên cường của đồng bào, chiến sĩ tại Nhà lao Hội An được “kể” lại đầy chân thực trong không gian tham quan…
Những công cụ dùng để tra tấn cán bộ, chiến sĩ, đồng bào của Quảng Nam và một số tỉnh khác cũng được trưng bày tại đây.
Ngày nay, Nhà lao Hội An trở thành “địa chỉ đỏ” trong lòng phố cổ Hội An, được mở cửa thường xuyên để nhân dân, du khách, các cơ quan đoàn thể tham quan, sinh hoạt truyền thống.
Theo Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An, từ di tích Nhà lao Hội An đã phát đi một thông điệp là tạo sự đồng hành toàn diện và đồng bộ trong quá trình giáo dục truyền thống lịch sử, truyền thống văn hóa.
Điều đó cũng song hành với các nhiệm vụ bảo tồn các di sản văn hóa khác, phản chiếu đầy đủ lịch sử và bề dày, chiều sâu của vùng đất và con người Hội An.
Nhà lao được mở cửa thường xuyên để nhân dân, du khách tham quan (Ảnh: Ngô Linh).