Quán trà chanh Hà Nội hối khách ôm ghế 'chạy loạn' khi bị dẹp vỉa hè

Câu chuyện dưới đây của tôi và đồng nghiệp diễn ra vào một sáng đầu thu tháng 11. Chúng tôi hào hứng rủ nhau đi tàu điện từ Hà Đông lên Cát Linh, rồi bắt taxi vòng qua những hàng cây đang độ đẹp nhất của mùa thu để đến phố Nhà Thờ uống trà chanh, ăn xôi cốm, ngắm nhà thờ lớn trong ánh nắng dịu. Một kế hoạch tưởng như rất đỗi lãng mạn ấy chỉ kéo dài vài phút.

Ngay trước mắt chúng tôi, quán trà chanh chen chúc bày bàn ghế nhựa ra kín cả vỉa hè, vì bên trong đã hết chỗ. Đúng khoảnh khắc ấy, lực lượng chức năng xuất hiện. Chỉ trong vài giây, cả quán như một "đội quân chớp nhoáng": khách ôm ghế chạy vào nhà, chủ quán hối hả dọn dẹp, mọi thứ rối ren nhưng đầy kinh nghiệm, như thể đây là chuyện xảy ra mỗi ngày.

Chủ quán nhẹ nhàng trấn an khách: "Mọi người cứ ngồi tạm trong nhà 15 phút nhé". Và quả thật, khi bóng lực lượng chức năng khuất hẳn, vỉa hè lại trở về nguyên trạng: bàn ghế phủ kín, đồ ăn, khay trà lấp lánh dưới nắng như thể chưa từng có cuộc kiểm tra nào xảy ra.

Cảnh tượng ấy phơi bày một sự thật không nên bình thường chút nào: lấn chiếm vỉa hè dường được thừa nhận bằng sự im lặng của cả người kinh doanh lẫn khách hàng. Và trong thực tế vô hình ấy, người thiệt thòi nhất chính là người đi bộ - những người bất lực tìm một lối nhỏ để được an toàn trên chính phần đường dành cho mình.

>>Lấn chiếm vỉa hè Hà Nội nhưng nghĩ là 'văn hóa lâu đời'

Vỉa hè bị chiếm không chỉ lấy mất lối đi, mà còn lấy mất quyền được sống trong một đô thị văn minh: quyền không phải bước xuống lòng đường đầy nguy hiểm, quyền cảm thấy thành phố này tôn trọng từng bước chân của họ. Có người bào chữa: ngồi vỉa hè là "văn hóa đường phố". Nhưng theo tôi, đó là một suy nghĩ quá dễ dãi. Bởi văn hóa không thể đứng lên che chắn cho sự tùy tiện. Văn hóa càng không thể là tấm áo khoác để hợp thức hóa việc lấn chiếm không gian công cộng.

Nếu chúng ta có một hệ thống quản lý nhất quán, có quy định rõ ràng, có sự tôn trọng luật lệ của cả người bán lẫn người mua thì văn hóa đường phố vẫn sẽ tồn tại, nhưng sẽ đẹp hơn, văn minh hơn. Còn hiện tại, luật có đấy, nhưng hiệu lực thì mỏng manh như tờ giấy đặt dưới chân bàn ghế nhựa của những quán trà chanh hè phố.

Lý do thường được nhắc đến và được xem như một tấm khiên cho hành vi lấn chiếm vỉa hè là "mưu sinh". Từ nhiều năm nay, nhiều người biện minh rằng quán nước vỉa hè, hàng rong, quán cóc... đều là kế sinh nhai. Họ cần mặt bằng rẻ, cần một chỗ bày hàng, cần một khoảng không để bán buôn. Thế nên việc lấn chiếm vỉa hè được coi như một hành vi "tạm bợ nhưng cần thiết".

Nhưng nếu "mưu sinh" là lý do không thể thay thế, thì tại sao vẫn có những tuyến phố sạch sẽ, thông thoáng, không hề bị lấn chiếm? Tại sao chỉ cần nơi đó quản lý nghiêm, người dân chấp hành tốt, thì "mưu sinh" không còn hiện hữu như một cái cớ?

Điều này cho thấy: mưu sinh là hoàn cảnh, nhưng không phải tấm giấy thông hành cho sự tùy tiện. Bản chất vấn đề nằm ở ý thức, ở những quy phạm được tôn trọng, và ở sự quản lý đồng bộ, rõ ràng, nhất quán. Một cộng đồng kỷ cương thì quyền mưu sinh vẫn tồn tại, nhưng không đứng đối lập với quyền đi lại an toàn của người khác.

Nhiều người vẫn nói: "Ngồi vỉa hè, uống cốc trà chanh, nghe tiếng rao đêm, nhìn dòng người lặng lẽ trôi qua, ấy là 'hồn phố', là thứ văn hóa rất Việt mà chẳng nơi nào có được". Đúng là những quán cóc bình dân, những chiếc ghế nhựa xếp chênh vênh bên gốc cây... từng làm nên sự thân tình, gần gũi, khiến phố xá bớt lạnh lùng và đời sống thêm chút mộc mạc, dễ thương.

Nhưng văn hóa, nếu chỉ dựa vào hoài niệm, rất dễ trượt thành thói quen tùy tiện. Khi những chiếc bàn nhựa lấn trọn lối đi, buộc người đi bộ phải bước xuống lòng đường; khi quyền an toàn bị đánh đổi cho vài cốc nước rẻ tiền; khi vỉa hè chung vô tình biến thành "tài sản" của một nhóm người thì đó không còn là văn hóa đường phố nữa. Đó là sự cẩu thả đô thị, là bất công, là thiếu tôn trọng quyền lợi của cộng đồng.

Vỉa hè là của mọi người. Nó là nơi để người mẹ dắt con đi học an toàn, là nơi người cao tuổi tập thể dục, là nơi người khuyết tật cần một lối đi bằng phẳng để được sống như bao người khác. Vẻ đẹp của văn hóa đường phố không nằm ở chỗ ta ngồi đâu, mà nằm ở chỗ ta có biết nhường đường, biết tôn trọng nhau hay không.

Một đô thị văn minh chỉ được hình thành khi người bán biết giữ chừng mực, người mua biết ứng xử, và tất cả chúng ta cùng hiểu rằng: văn hóa không thể đẹp nếu thiếu kỷ cương; quyền tự do không ý nghĩa nếu thiếu trách nhiệm với cộng đồng. Chỉ cần chúng ta đủ quyết tâm, đủ tỉnh táo và đủ tình người, tôi tin rằng vỉa hè sẽ không còn là nơi của sự lấn chiếm, mà là lối đi an toàn, là khoảng thở cho thành phố, là biểu tượng của một Hà Nội văn minh và tử tế hơn.

Vũ Thị Minh Huyền