Quyết sách mở đường cho nền tư pháp chuyên nghiệp - Bài 2

Bài 2: 'Mở đường' - Định hình lại bản đồ tư pháp Việt Nam

Thể chế hóa quan điểm của Đảng về đổi mới tư pháp

Giáo sư, Tiến sĩ Phan Trung Lý (nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội) cho rằng, Nghị quyết 81 không đơn thuần là văn bản hành chính về tổ chức lại hệ thống Tòa án, mà là bước mở đường thể chế hóa trực tiếp các định hướng lớn của Đảng về phân cấp, tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu lực hoạt động của quyền tư pháp. Ông Phan Trung Lý cho rằng, có thể nhận diện ba phương diện “mở đường” mà Nghị quyết 81 tạo ra.

Cụ thể, Nghị quyết 81 “mở đường về tổ chức quyền lực tư pháp theo hướng hiện đại và chuyên nghiệp hóa” thông qua việc cho phép sắp xếp hệ thống Tòa án theo đơn vị hành chính mới, gắn với yêu cầu tinh gọn cấp trung gian, hướng tới mô hình Tòa án khu vực thay cho Tòa án cấp huyện phân tán. Cách tổ chức này tạo điều kiện tập trung nguồn lực, nâng cao tính chuyên môn và tính độc lập trong hoạt động xét xử, qua đó khắc phục tình trạng manh mún, cục bộ địa phương – một hạn chế kéo dài của hệ thống tư pháp.

Bên cạnh đó, Nghị quyết 81 còn “mở đường về cơ chế vận hành quyền tư pháp gắn với kiểm soát quyền lực” bằng việc tổ chức Tòa án theo khu vực cho phép thiết lập mối tương quan kiểm soát giữa các cấp Tòa án trên cơ sở thẩm quyền thực chất, giảm thiểu sự chồng chéo, đồng thời bảo đảm cơ chế phân công – phối hợp – kiểm soát quyền lực tư pháp theo tinh thần Nghị quyết số 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Đây chính là tiền đề cho xây dựng nền tư pháp liêm chính, trong sạch, không để “quyền lực tư pháp biến dạng” vì lợi ích cục bộ hay quan hệ địa phương.

Ngoài ra, Nghị quyết 81 còn giúp mở đường về thể chế hóa mô hình Tòa án điện tử, Tòa án số và tư pháp thông minh. Khi sắp xếp tổ chức Tòa án gắn với cấp hành chính mới, Nghị quyết 81 đồng thời tạo hành lang để ứng dụng công nghệ số trong quản lý, xét xử và điều hành Tòa án. Đây là nội dung quan trọng để triển khai Tòa án điện tử, xét xử trực tuyến, số hóa hồ sơ, từng bước xây dựng nền tư pháp số, vì công lý, phục vụ nhân dân.

Ba tháng – hơn 300 đơn xin thực hiện thủ tục phá sản

Tòa án nhân dân khu vực 2 – Hà Nội được thành lập trên cơ sở hợp nhất Tòa án nhân dân quận Đống Đa cũ và Tòa án nhân dân quận Thanh Xuân cũ (Hà Nội). Theo Nghị quyết 81, Tòa án nhân dân khu vực 2 được giao nhiệm vụ giải quyết các vụ việc phá sản đối với 18 tỉnh, thành phố phía Bắc; giải quyết các vụ việc dân sự, kinh doanh, thương mại, vụ án hành chính về sở hữu trí tuệ, chuyển giao công nghệ cho 20 tỉnh, thành phố trên cả nước.

Đây là 2 lĩnh vực mới, phức tạp và ngày càng có xu hướng gia tăng theo tiến trình phát triển kinh tế của đất nước. Thêm vào đó, việc giải quyết các vụ việc này thường trải qua nhiều bước thủ tục, kéo dài lâu hơn so với các vụ án kinh tế, kinh doanh thương mại khác… khiến Tòa án chuyên trách phải chuẩn bị đầy đủ nhân lực, vật lực mới đáp ứng được trọng trách này.

Thẩm phán Hoàng Ngọc Thành (Chánh án Tòa án nhân dân khu vực 2 - Hà Nội) đánh giá, Nghị quyết 81 giao thẩm quyền chuyên biệt cho Tòa án khu vực thể hiện tính chuyên môn hóa cao, tạo điều kiện cho các thẩm phán hiểu biết sâu, giàu kỹ năng giải quyết các loại án đặc thù này. Mặt khác, việc xét xử các vụ việc chuyên biệt này trong cùng một Tòa án sẽ giúp thống nhất cao về đường lối xử lý vụ việc, giải quyết nhanh các trường hợp cùng tính chất.

Quy định phân quyền này cũng nhận được sự đồng thuận cao của các Tòa án khác trong vùng. Theo thẩm phán Nguyễn Hải Bằng, Phó Chánh án Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng, việc giao Tòa án khu vực ở TP Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng có thẩm quyền xét xử các vụ án về phá sản và quyền sở hữu trí tuệ đã giúp giảm tải cho Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng. Qua đó, Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng và các Tòa án khu vực sẽ có điều kiện tập trung chuyên môn hơn cho các loại án khác, tăng tính chuyên nghiệp của cán bộ Tòa án.

Với quy mô lớn như vậy, Tòa án nhân dân khu vực 2 – Hà Nội sẽ phải thụ lý một số lượng án rất lớn. Tính từ ngày 1/7/2025 (khi Nghị quyết 81 có hiệu lực thi hành) đến tháng 10/2025, Tòa án nhân dân khu vực 2 – Hà Nội đã thụ lý và đang trong quá trình giải quyết hơn 300 đơn yêu cầu phá sản doanh nghiệp, 30 đơn yêu cầu giải quyết các tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ. Hiện, đơn vị đang thụ lý đơn yêu cầu mở thủ tục phá sản đặc biệt lớn của Tổng Công ty Công nghiệp tàu thủy (SBIC) là doanh nghiệp có 100% vốn Nhà nước, có chủ sở hữu là Bộ Giao thông Vận tải (nay là Bộ Xây dựng) với vốn điều lệ 9.520 tỷ đồng, vốn đầu tư của Chủ sở hữu là hơn 6.500 tỷ đồng, tài sản và các công ty con của SBIC có mặt tại nhiều tỉnh, thành phố. Tuy nhiên, hiện tại Công ty đang bị âm vốn chủ sở hữu lên đến 78.000 tỷ đồng. Theo báo cáo tài chính do doanh nghiệp cung cấp hồ sơ tại Tòa án, số lượng chủ nợ và người mắc nợ lên tới danh sách hàng trăm đơn vị, cá nhân, trải dài trên khắp cả nước.

Thẩm phán Hoàng Nghĩa Hải (được phân công thụ lý giải quyết thủ tục phá sản của SBIC) cho biết đây vụ việc khá lớn và phức tạp. Tuy nhiên, với kinh nghiệm từng tham gia vụ việc giải quyết thủ tục phá sản đối với Công ty trách nhiệm hữu hạn Một thành viên vận tải Viễn dương (Vinashinlines) trước đây tại Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội, thẩm phán Hoàng Nghĩa Hải cùng các đồng nghiệp của mình tự tin thụ lý, nghiên cứu hồ sơ vụ việc của SBIC. “Song song với việc giải quyết thủ tục phá sản cho Tổng Công ty mẹ SBIC, chúng tôi còn phải thực hiện thủ tục phá sản đối với các công ty con. Do vậy, vấn đề pháp lý đối với tiến trình giải quyết phá sản sẽ có nhiều khó khăn và kéo dài trong nhiều năm tới”, thẩm phán Hoàng Nghĩa Hải chia sẻ.

Cần giải pháp đồng bộ để vận hành thông suốt

Với 34 thẩm phán, từ đầu năm đến nay, Tòa án nhân dân khu vực 2 – Hà Nội đã thụ lý hơn 7.000 vụ việc các loại. Tính trung bình, mỗi thẩm phán tại đơn vị phải thụ lý giải quyết hơn 200 vụ việc các loại. Thêm vào đó, thẩm quyền xét xử chuyên biệt về phá sản và quyền sở hữu trí tuệ cho 18 và 20 tỉnh, thành phía Bắc khiến cho Tòa án nhân dân khu vực 2 – Hà Nội gặp nhiều khó khăn trong quá trình giải quyết công việc.

Theo Chánh án Hoàng Ngọc Thành, đối với các vụ việc tranh chấp nói chung, thông thường thẩm phán chỉ phải giải quyết từ 1 đến 3 quan hệ pháp luật. Song đối với những vụ án về phá sản và sở hữu trí tuệ thì cùng một lúc thẩm phán phải giải quyết rất nhiều các quan hệ khác nhau, như: tài chính doanh nghiệp, thuế, các khoản nợ, hợp đồng lao động, tiền lương, tiền bảo hiểm, các loại tranh chấp khác của doanh nghiệp... Để giải quyết hiệu quả những vụ việc này đòi hỏi thẩm phán phải có kinh nghiệm lâu năm trong lĩnh vực kinh tế, đồng thời cũng cần tạo điều kiện cho thẩm phán đó có thời gian tập trung vào những vụ việc chuyên biệt này, không bị phân tâm hoặc chi phối vào những vụ việc khác.

“Khó khăn lớn nhất của chúng tôi bây giờ là thiếu biên chế nhân sự và cơ sở vật chất, phương tiện làm việc… để chúng tôi có điều kiện đi xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, thẩm định, định giá, kê biên tài sản… tại các tỉnh, thành liên quan, đáp ứng yêu cầu thực hiện nhiệm vụ mới”, Chánh án Hoàng Ngọc Thành nhấn mạnh.

Mặt khác, ngoài những khó khăn về nhân sự, cơ sở vật chất… vẫn còn tồn tại những vướng mắc về hệ thống pháp luật. Luật Phá sản ra đời từ năm 2014 cho đến nay có nhiều quy định lạc hậu với thực tiễn. Luật Sở hữu trí tuệ cũng có nhiều quy định chưa tương thích với các quy định pháp luật khác có liên quan.

Thẩm phán Nguyễn Thị Thu Huyền (Tòa án nhân dân Khu vực 2 - Hà Nội) cho rằng, quá trình tiến hành tố tụng giải quyết đối với những vụ việc phá sản gặp nhiều vướng mắc. Điển hình là đối với các chi phí cho quản tài viên (là cá nhân hành nghề quản lý, thanh lý tài sản của doanh nghiệp, hợp tác xã mất khả năng thanh toán trong quá trình giải quyết phá sản). “Theo Nghị định 22 của Chính phủ, mức chi phí cho các quản tài viên là rất lớn. Trong khi các doanh nghiệp phá sản đang gặp khó khăn về kinh phí thì khó có thể chi trả khoản tiền này cho các quản tài viên. Ngoài ra, do chưa có quy định cụ thể nên chúng tôi khá lúng túng khi thực hiện mức thu tạm ứng chi phí để thụ lý, giải quyết một vụ án phá sản…”, thẩm phán Nguyễn Thị Thu Huyền bày tỏ.

Tuy nhiên, với bề dày kinh nghiệm đã từng giải quyết nhiều vụ án kinh tế của các thẩm phán tại Tòa án nhân dân khu vực 2 – Hà Nội, việc giải quyết những vụ án về phá sản, về quyền sở hữu trí tuệ sẽ thuận lợi và chủ động hơn so với các Tòa khu vực khác không có sự chuyên biệt này. Đó là cơ sở để Nghị quyết 81 trao thẩm quyền chuyên trách cho một số Tòa án khu vực, tạo bước mở đường chiến lược trong đổi mới hệ thống tư pháp.(Còn tiếp)

Bài cuối: Thể chế hóa tầm nhìn cải cách tư pháp