Tại sao học tiếng Anh lại thú vị hơn tiếng Việt với nhiều trẻ?

Tôi và nhiều người thấy mừng khi Dùng một bộ sách giáo khoa trên cả nước từ năm 2026. Nhưng tại sao chúng ta không nhân dịp này để nhìn lại cách tiếng Việt đang được dạy ở tiểu học, để xem những mầm non đang học tiếng mẹ đẻ ra sao, so với việc học ngoại ngữ?

Đây là ý kiến cá nhân, dựa trên quan sát từ mạng xã hội và trực tiếp từ các bé trong câu lạc bộ tiếng Anh mà tôi và vợ tổ chức, cùng những trải nghiệm cá nhân.

Tôi không bàn đến những trường hợp các bé được tiếp cận với chương trình lớp 1 khi còn ở mẫu giáo. Ý kiến của tôi là cho những bé không học chữ trước lớp 1 và sẽ đề xuất một vài hướng thực tế hơn so với cách dạy hiện nay.

Trong thời gian làm việc ở nước ngoài (2013 - 2018), tôi vui khi thấy giáo dục trong nước bắt đầu đổi mới cách dạy văn ở cấp 2 và 3. Với đa số học sinh, viết văn từng là cực hình: phải bám văn mẫu, viết theo "ý cô thầy". Việc cởi mở hơn trong cách ra đề giúp trẻ biết viết, biết nghĩ, biết thể hiện mình.

Khi dùng tiếng Anh nhiều, tôi, cũng như nhiều người, mới hiểu rõ hơn vẻ đẹp của tiếng Việt. Viết tiếng Việt không quá khó. Nó là thơ, là văn, là nhạc điệu. Tôi thấm thía câu nói: "Tiếng Việt mình đẹp lắm" và cố gắng giữ gìn bằng cách viết và phát âm đúng. Bởi chúng ta nếu ta không gìn giữ, ai sẽ làm thay?

Càng quý trọng ngôn ngữ, tôi càng thấy lạ khi nhiều người viết sai chính tả ngay những chữ đơn giản, như nhầm lẫn "nghỉ" trong "nghỉ ngơi" và "nghĩ" trong "nghĩ ngợi".

Dấu "ngã" và "hỏi" là một trong những lỗi chính tả hay gặp phải, tôi không rõ là cố tình hay vô ý thành thói quen.

Mới đây, khi một phụ huynh hỏi cách viết chữ "ly" (cái ly uống nước), nhiều giáo viên nói "li" đúng vì được huấn luyện như vậy. Tôi từ trước đến giờ đều dùng "ly" còn "li" chỉ dùng trong đo lường khi đứng riêng. Rồi tôi cũng đem cái này ra hỏi tụi nhỏ, rồi hỏi thêm "mỹ thuật" hay "mĩ thuật", "kỳ đà" hay "kì đà", và kết quả luôn luôn là hai phe: "y" và "i".

Sự không thống nhất này khiến mọi người nghĩ "viết sao cũng được," trong khi văn viết thì phải đúng chính tả, vì đó là nền của ngôn ngữ. Tiếng Việt khó, nhưng cái khó đó tạo nên nét đẹp riêng. Tiếng Việt có cái đặc sắc riêng của nó: nhiều lúc không cần theo cấu trúc cũng truyền đúng ý, thậm chí phá cách thành thơ.

Cách dạy trẻ mới vào lớp 1 hiện nay, theo tôi, là quá sức. Trẻ học bảng chữ cái, âm, ghép âm, đọc, viết từng chữ cái, chữ nối, rồi câu, tất cả trong 9 tháng, như một nồi lẩu thập cẩm với quá nhiều nguyên liệu.

Đang học viết một chữ cái ở ngày đầu năm học thì tuần sau đã phải viết chữ nối với hai chữ cái, rồi học đọc trong khi âm thì chưa vững, mắt thì chưa quen với mặt chữ. Mọi thứ được dạy gần như cùng một lúc, trong khi đúng ra, cái này phải xong rồi mới đến cái khác. Chúng ta đang dạy trẻ lớp 1 như thể đang chạy theo KPI. Các bé trở thành nạn nhân của cách dạy ‘tất cả trong một’, nhiều lúc chỉ cảm thấy bất lực và khóc.

Từ những vấn đề ấy, ta phải hỏi: Liệu có thể dạy tiếng Việt khác đi không? Có. Và đây là cách mà chúng tôi vẫn đang sử dụng trong câu lạc bộ của mình với tiếng Anh.

Câu lạc bộ tiếng Anh của tôi dạy các bé tiếng Anh qua đọc truyện (đây cũng là cách dạy của những nước nói tiếng Anh và một số người cũng đã chia sẻ về cách học này ở mục Ý Kiến VnExpress) để hình thành khả năng đọc hiểu tự nhiên hơn.

Tôi nhận thấy cách dạy đúng là tách riêng các phần: chữ cái, ghép âm, đọc, viết, ngữ pháp không nên trộn lẫn quá nhiều thứ, mọi thứ phải có trình tự như học đi rồi mới học chạy.

Chẳng hạn như trẻ học viết văn ở lớp 1 và 2 nhưng danh từ, động từ đến lớp 3 mới học, tính từ thì được dạy ở lớp 4; nhiều em ghét văn vì bị yêu cầu thêm cảm xúc vào bài, trong khi chưa biết diễn tả thực tế cảm xúc của mình trong đời sống như thế nào.

Chúng tôi bắt đầu từ những bước cơ bản nhất.

Bước 1, dạy chữ cái: mỗi chữ gắn với hình tượng và ít nhất ba từ minh họa âm của chữ đó, trẻ chỉ cần đọc để phân biệt âm, không phải viết từ ngay hay là biết từ đó viết như thế nào, chỉ cần bé phân biệt được âm này là của chữ cái này là đạt yêu cầu.

Đây là cách học tự nhiên, quen thuộc, tránh áp lực và giữ âm trơn, thô, chưa có ghép âm hay dấu phức tạp. Giai đoạn này giúp cho trẻ quen với mặt chữ cái và âm của chúng, và tập viết từng chữ cái.

Bước 2, ghép âm ngay sau khi trẻ đã nắm được âm của từng chữ cái, giống chương trình Phonics trong tiếng Anh: trẻ học ghép âm tạo ra âm mới và biết cách viết chữ nối, từ đơn giản 2–3 chữ cái đến âm đôi hay dài.

Giai đoạn này giúp cho trẻ hiểu các chữ cái khi ghép lại thì tạo ra âm gì và học cách viết nối. Nếu dạy tiếng Việt tốt, trẻ sẽ dễ học tiếng Anh sau này. Chúng tôi không dạy theo ký hiệu IPA, mà để trẻ nhận âm tự nhiên qua nghe và đọc. Tôi luôn nhấn mạnh với trẻ: giọng nào cũng được, nhưng phải phát âm đúng, cả trong tiếng Anh lẫn Việt.

Khi đã nắm được các âm ghép, ở bước 3, trẻ mới học đọc và viết câu đơn giản, từ ba từ trong một câu, rồi tăng dần theo sự phát triển. Thời điểm này không nên thêm thơ hay cảm xúc phức tạp, chỉ cần một hình minh họa và một câu cho hình đó mỗi trang. Mọi phần tách riêng để trẻ thấy được kết quả, tăng sự tự tin khi đọc và viết.

Trẻ có thể phân biệt âm, phát hiện sai sót và tự suy ra âm thiếu, tương tự cách dạy tiếng Anh bản địa, giúp hiểu ngôn ngữ hơn. Giai đoạn này là giúp cho trẻ vận dụng những gì đã học ở bước 2 để có thể đọc được, biết đọc và đọc một ngày tốt hơn là chìa khóa gây dựng một sự tự tin trong trẻ.

Một điều thiếu sót của việc dạy tiếng Việt đó là chúng ta không có một cơ sở dữ liệu tốt cho hình minh họa từ vựng ở cấp nhỏ, điều này tạo tâm lý cho phụ huynh rằng học tiếng Anh thú vị hơn tiếng Việt với nhiều hình ảnh và âm thanh vui nhộn.

Sau khi trẻ biết đọc cơ bản và viết câu đơn giản, bước cuối cùng là đọc truyện khó hơn nhưng đúng cấp độ, rồi từ đó trẻ bắt đầu tiếp xúc và học sâu hơn về học ngữ pháp, cấu trúc câu, viết tóm tắt truyện, văn miêu tả, tự luận, và học văn thơ.

Giai đoạn đầu là từ bước 1 đến bước 3 giống xây nền móng cho một ngôi nhà: tốn thời gian nhưng vững chắc, giúp trẻ tự tin dùng ngôn ngữ, không bị quá tải. Khi đi đúng lộ trình, trẻ sẽ phát triển nhảy vọt, hứng thú viết và đọc dưới sự hướng dẫn, đồng thời biết vận dụng vốn từ để trình bày ý kiến cá nhân.

Bốn bước này thật ra cũng đang được sử dụng để dạy tiếng Việt, nhưng thay vì đi từng bước thì chúng ta đang lồng chúng vào chung dạy cùng một lúc như tôi đã đề cập ở trên. Khi tôi biết được về cách dạy này tôi đã thấy rất nhiều sự tương đồng với cách dạy tiếng Việt.

Chúng ta cũng nên thay đổi cách cho trẻ đọc sách, đó là đọc theo trình độ đọc chứ không theo tuổi. Không quá đặt nặng việc trẻ chỉ nên đọc truyện chữ, cấm truyện hình, truyện hình cũng có chữ và có cốt truyện mà. Đọc những cuốn sách quá sức khiến trẻ chán vì không đúng khả năng tiếng Việt của trẻ.

Những gia đình có bé được dạy qua phương pháp đọc bằng tiếng Anh hay Việt đều sẽ thấy một kết quả tốt là trẻ học rất độc lập, đạt kết quả tốt dù không ôn luyện nhồi nhét. Và với phương pháp này thì không cần ba mẹ phải bám quá sát trong quá trình học, chỉ cần hỗ trợ bé ở giai đoạn đầu để tập nề nếp và thêm mỗi khi giáo viên yêu cầu.

Một điểm nữa là tiếng Anh không nên bắt đầu cùng tiếng Việt ở lớp 1. Trẻ học hai ngôn ngữ gần như từ con số không, vừa học đọc vừa học viết, quá sức. Theo tôi, tiếng Anh nên bắt đầu sau lớp 2, khi tiếng Việt đã vững hơn, hoặc sớm nhất là sau lớp 1.

Nếu mẫu giáo và tiếng Việt được cải thiện để trẻ có thể nắm tốt bảng chữ cái tiếng Việt từ đọc đến viết trước khi vào lớp 1, thì tiếng Anh có thể bắt đầu lớp 1, nhưng nếu không, nên tập trung vào tiếng mẹ đẻ trước.

BP