Tranh luận về các bằng chứng giảm tác hại thuốc lá tại COP11

Quốc gia có tỷ lệ hút thuốc lá cao lại trở thành hình mẫu

Ngay trước thềm COP11, cộng đồng khoa học chuyên về kiểm soát thuốc lá đã lên tiếng phản biện quan điểm của WHO. Hơn 50 chuyên gia độc lập trong các lĩnh vực dược lý, độc chất học và chính sách y tế công cho rằng việc WHO áp dụng chiến lược đồng hóa mức độ độc hại giữa các sản phẩm thuốc lá không khói và thuốc lá điếu truyền thống có thể khiến thế giới bỏ lỡ cơ hội giảm tới 8 triệu ca tử vong mỗi năm do hút thuốc.

Tại COP11 lần này, WHO khiến nhiều quốc gia hoang mang khi Mexico trở thành hình mẫu được WHO khen ngợi, dù trên thực tế tỷ lệ hút thuốc lá điếu tại nước này giữ nguyên mức 15,4%, tức hơn gấp đôi New Zealand.

Trong khi đó, dù chỉ có 6,8% người hút thuốc lá điếu, New Zealand lại bị WHO gán cho giải thưởng “Dirty Ashtray” (Gạt tàn bẩn) vì đã thực thi chính sách khuyến khích chuyển đổi sang các sản phẩm không khói, kết hợp với việc tăng thuế để đẩy giá thành của thuốc lá điếu lên mức cao (gần 28 euro mỗi gói) trong chiến lược kiểm soát thuốc lá quốc gia.

Phân tích về kỹ thuật, các chuyên gia nhận định, thuế thuốc lá tại Mexico thực tế đã chững lại từ năm 2011, khiến một bao thuốc lá chỉ có giá là 0,70 USD, vẫn quá thấp nếu mục tiêu hướng đến là giảm sức mua của người hút thuốc lá.

Hơn nữa, Mexico còn là nguồn cung dồi dào về tinh dầu thuốc lá điện tử (TLĐT) từ thị trường chợ đen, mặc dù trên lý thuyết nước này đã cấm buôn bán, phân phối và quảng bá bất kỳ sản phẩm nào có hình thức giống thuốc lá, bao gồm cả TLĐT và thuốc lá nung nóng (TLNN) từ năm 2008.

Một khảo sát năm 2022 của Ủy ban Quốc gia Phòng chống Nghiện cho thấy có khoảng 5 triệu người Mexico trong độ tuổi từ 12 đến 65 đã từng sử dụng TLĐT, trong đó 975.000 người là người dùng hiện tại.

Trước đó, năm 2019, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) ra cảnh báo về đợt bùng phát EVALI (tổn thương phổi do sử dụng TLĐT) khi có sự trùng hợp với sự phát triển nhanh chóng của thị trường chợ đen TLĐT chứa tinh dầu cần sa THC, được cung cấp bởi các tổ chức tội phạm trong nước và quốc tế.

Trong một cuộc phỏng vấn độc quyền với Fox News, Ray Donovan – Đặc vụ phụ trách của Cơ quan Phòng chống Ma túy (DEA) tại New York – cho biết số lượng sản phẩm TLĐT chứa THC bị thu giữ bởi văn phòng của họ tại bang này đã tăng theo cấp số nhân, từ chỉ 38 sản phẩm vào năm 2017 lên hơn 210.000 sản phẩm vào năm 2019. Ông Donovan nói: “Các loại này được sản xuất ở Bờ Tây, châu Á hoặc Mexico và được các tổ chức quốc tế buôn lậu vào Hoa Kỳ. Người mua có thể dễ dàng lên mạng đặt mua sản phẩm và được giao tận nhà.”

Các chuyên gia dẫn chứng đánh giá của tổ chức Cochrane, được xem là “tiêu chuẩn vàng” về bằng chứng y khoa, cho thấy các sản phẩm không khói hỗ trợ cai thuốc hiệu quả hơn so với miếng dán hoặc kẹo nicotine. Tuy nhiên, WHO vẫn giữ lập trường xem giảm tác hại chỉ là khái niệm do ngành công nghiệp thuốc lá đưa ra, thay vì một chiến lược y tế công cộng dựa trên bằng chứng thực tiễn.

Nguy cơ chính sách duy ý chí dẫn đến tổn thất cả về kinh tế và sức khỏe cộng đồng

Theo Financial Post, hiện ngân sách kiểm soát thuốc lá của WHO khoảng hơn 1 tỷ USD (chủ yếu do tỷ phú Michael Bloomberg tài trợ thông qua Quỹ Bloomberg Philanthropies cùng mạng lưới đối tác là các tổ chức chống thuốc lá khác).

Tuy nhiên, hiện WHO đang kêu gọi tăng tài trợ lên tới 9 tỷ USD để thực hiện mục tiêu loại bỏ việc sử dụng mọi sản phẩm nicotine, tức tăng 800% trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế và y tế tại nhiều quốc gia.

Mặt khác, các chính sách kiểm soát cực đoan đang dấy lên lo ngại thị trường chợ đen phát triển. Điều này không chỉ tác động đến nguồn thu ngân sách mà còn kéo theo nhiều rủi ro khác như các hoạt động tội phạm nguy hiểm liên quan như rửa tiền, khủng bố, buôn người...

Tại Mexico, lệnh cấm TLĐT gây ra một cuộc khủng hoảng an ninh, tạo cơ hội phân phối độc quyền các sản phẩm này cho các tổ chức như băng đảng Sinaloa Cartel, vốn đang sử dụng bạo lực để áp đặt quyền kiểm soát thị trường chợ đen của các sản phẩm mới này.

Tương tự, tại Úc, bang Nam Australia đã đầu tư 16 triệu AUD để lực lượng chức năng phát hiện và trấn áp các cơ sở bán bán thuốc lá và TLĐT trái phép. Chính phủ Úc cũng vừa công bố kế hoạch chi đến 63 triệu AUD để tiến hành chiến dịch quảng bá rầm rộ trên tất cả các phương tiện truyền thông đại chúng, các kênh thông tin để làm giảm số lượng người sử dụng TLĐT, nhất là trong giới trẻ.

Thế nhưng, bất chấp những nỗ lực này, nghiên cứu mới đây cho thấy, tỷ lệ thanh niên sử dụng TLĐT lại đang tăng tại nhiều địa phương ở Úc. Điển hình, tại bang Nam Australia, số lượng thanh niên từ 15 - 19 tuổi sử dụng TLĐT hàng ngày vào năm 2023 đã lên đến 15,1%, gấp đôi so với 2022, và vượt qua tỷ lệ hút thuốc lá điếu truyền thống (với 8,7%).

Tại COP11, 9 nước thuộc Liên minh châu Âu (EU) – gồm Ý, Hy Lạp, Ba Lan, Romania, Bulgaria, Lithuania, Cyprus, Bồ Đào Nha và Cộng hòa Séc – đã bày tỏ quan ngại rằng các biện pháp kiểm soát quá mức và thiếu cơ sở khoa học rõ ràng có thể vô tình mở đường cho buôn lậu gia tăng, thay vì đóng góp tích cực cho mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Thực tiễn cho thấy, WHO và một số nước đang theo đuổi cách tiếp cận cực đoan trong kiểm soát thuốc lá, với việc tăng ngân sách lên mức chưa từng có và áp dụng biện pháp cấm đoán toàn diện. Điều này diễn ra trong bối cảnh thế giới vẫn đối mặt với nguy cơ dịch bệnh mới và cần hồi phục y tế sau COVID-19, đặt ra câu hỏi về sự cân đối nguồn lực. Chính sách quá mức không chỉ tạo áp lực tài chính mà còn thúc đẩy thị trường chợ đen, kéo theo tội phạm và rủi ro an ninh.

Theo các chuyên gia, thay vì một cuộc chiến không hồi kết và sự đầu tư không đáy cho các chiến dịch chống nicotine tuyệt đối, cần một chiến lược y tế công cộng linh hoạt, dựa trên bằng chứng khoa học, vừa bảo vệ sức khỏe cộng đồng vừa đảm bảo khả năng ứng phó với khủng hoảng y tế toàn cầu trong tương lai.