Vết thương chưa khép miệng từ các vụ thử hạt nhân ở Quần đảo Marshall

Tổng thống Donald Trump hôm 30/10 viết trên Truth Social rằng ông "đã chỉ thị cho Bộ Quốc phòng nối lại việc thử nghiệm vũ khí hạt nhân trên cơ sở bình đẳng" với Nga và Trung Quốc, những nước mà ông cho là "đang tiến hành các cuộc thử nghiệm tương tự".

Sau phát biểu của ông Trump, Tổng thống Vladimir Putin hôm 5/11 đã ra lệnh cho các quan chức cấp cao trình đề xuất về khả năng nối lại thử hạt nhân, điều mà nước này đã chấm dứt từ năm 1990. Nếu các cường quốc đua nhau tiến hành các vụ thử như vậy, thế giới sẽ phải đối mặt với rất nhiều rủi ro từ cuộc đua hạt nhân mới.

Giới chuyên gia cảnh báo việc thử đầu đạn hạt nhân và tạo ra các vụ nổ thực sự sẽ gây hại cho con người và có thể để lại hậu quả kéo dài nhiều thế hệ.

Ít có ai hiểu rõ tác hại như vậy hơn cư dân Quần đảo Marshall, quốc gia gồm 1.200 hòn đảo và rạn san hô ở Thái Bình Dương. Đây từng lãnh thổ ủy thác của Liên Hợp Quốc mà Mỹ quản lý trong giai đoạn 1947-1986. Trong quá trình phát triển kho vũ khí hạt nhân hậu Thế chiến II, Mỹ đã cho nổ 67 quả bom hạt nhân tại đây năm 1946-1958.

Theo báo cáo của Viện Nghiên cứu Năng lượng và Môi trường (IEER), sức nổ của những vụ thử này tương đương với việc Quần đảo Marshall phải hứng chịu một quả bom nguyên tử cỡ Hiroshima mỗi ngày trong suốt 20 năm.

Ngoài sức nổ, tác động phóng xạ từ những vụ thử hạt nhân như vậy rất nghiêm trọng. Quỹ Di sản Nguyên tử dẫn báo cáo của chính phủ Mỹ chỉ ra có tới 55% số ca ung thư ở một số đảo san hô phía bắc quần đảo liên quan đến các cuộc thử nghiệm hạt nhân.

Ảnh hưởng còn lan rộng ra ngoài quần đảo. Bụi phóng xạ từ các vụ thử đã phát tán theo gió trong khí quyển, gây ra thêm khoảng 100.000 ca tử vong so với mức bình thường trên toàn cầu, theo Viện IEER. Các "điểm nóng", nơi lượng bụi phóng xạ xuất hiện ở mức cao hơn bình thường, còn được phát hiện ở những địa điểm ở rất xa như Sri Lanka và Mexico.

Một nghiên cứu năm 2024 của Tạp chí Hiệp hội Ung thư lâm sàng Mỹ cho biết các đồng vị phóng xạ có thể tồn tại trong môi trường nhiều năm sau thử nghiệm, gây ra các bệnh ung thư về phổi, bạch cầu, u lympho, tuyến giáp và vú cho người bị phơi nhiễm.

"Chúng ta biết rằng thử nghiệm hạt nhân gây ra hậu quả tàn khốc đối với cộng đồng và hệ sinh thái trên khắp nước Mỹ. Nhiều người trong số họ vẫn tìm cách đòi bồi thường cho những tổn hại vì thử nghiệm hạt nhân của Mỹ trong Chiến tranh Lạnh. Việc nối lại thử nghiệm gần như chắc chắn gây ra những tổn hại mới cho các nhóm này", Matt Korda, Phó giám đốc Dự án Thông tin Hạt nhân tại Liên đoàn Các nhà khoa học Mỹ, nói.

Tại Quần đảo Marshall, những vết thương từ các vụ thử nghiệm hạt nhân vẫn còn nhức nhối.

"Đây không phải là hư cấu, cũng không phải quá khứ xa xôi. Đó là một chương lịch sử vẫn còn hiện hữu khi nhìn vào môi trường, sức khỏe cộng đồng và những dữ liệu mà chúng ta thu thập ngày nay", Shaun Burnie, nhà hoạt động của Greenpeace, từng viết sau khi thăm quần đảo đầu năm nay.

Trên hòn đảo nhỏ bé Runit, thuộc đảo san hô Enewetak, có một mái vòm bê tông dày khoảng nửa mét với đường kính 115 mét. Bên dưới đó là 85.000 mét khối chất thải phóng xạ được thu gom trong nỗ lực dọn dẹp hòn đảo vào những năm 1970, theo tổ chức Hòa bình Xanh.

Vì miệng hố bên dưới mái vòm không được lót kín như các bãi chứa chất thải hạt nhân hiện nay, "chất phóng xạ vẫn ngấm vào đất của hòn đảo, khiến nơi đây vĩnh viễn không thể ở được, theo Burnie. Ông thêm rằng hòn đảo này "có thể là một trong những nơi chứa nhiều phóng xạ nhất thế giới".

Khi biến đổi khí hậu khiến mực nước biển dâng, nhiều người lo ngại về mức độ an toàn của mái vòm và nguy cơ chất thải phóng xạ lan rộng. "Mái vòm đó là cầu nối giữa kỷ nguyên hạt nhân và kỷ nguyên biến đổi khí hậu", nhà hoạt động Alson Kelen nói trong một báo cáo của tổ chức phi chính phủ Australia Safeground năm 2018.

Burnie nói bức xạ trong môi trường đã thay đổi cuộc sống của 300 cư dân trên toàn đảo san hô Enewetak. Rễ cây dừa trên đảo đã hấp thụ phóng xạ, khiến quả của chúng không còn sử dụng được.

"Di sản phóng xạ đã cướp đi nguồn thu nhập và cơ hội của người dân nơi đây", Burnie nói.

Cách Enewetak hơn 320 km về phía đông là đảo san hô Bikini, địa điểm diễn ra vụ thử hạt nhân lớn nhất của Mỹ mang tên Castle Bravo. Vụ nổ này mạnh hơn bom Hiroshima 1.000 lần.

Năm 1946, đảo Bikini có 167 cư dân sinh sống. Trước vụ thử Castle Bravo, Hải quân Mỹ thuyết phục những người này sơ tán vì họ đang thực hiện một việc "vì lợi ích của nhân loại". "Họ được giải thích rằng mình là những người được chọn và việc hoàn thiện vũ khí hạt nhân có thể ngăn chiến tranh trong tương lai", theo ghi chép của Quỹ Di sản Nguyên tử.

Ngày nay, Bikini vắng bóng cư dân và chỉ còn vài người trông nom hòn đảo. Mức phóng xạ vẫn còn quá cao để có thể sinh sống lâu dài ở đây. Người Bikini được phép trở lại hòn đảo năm 1969 nhưng sau đó mắc nhiều bệnh liên quan tới phóng xạ, khiến hòn đảo phải đóng cửa lần nữa năm 1978.

"Hầu hết thế hệ trẻ của người Bikini chưa từng nhìn thấy quê hương của họ", Burnie viết.

Trong chuyến thăm đầu năm nay, nhóm của Hòa bình Xanh cũng đã tới đảo san hô Rongelap, nơi cũng bị ảnh hưởng bụi phóng xạ từ vụ thử Castle Bravo dù cách Bikini khoảng 200 km về phía tây bắc. Trong báo cáo năm 2024, Chiến dịch quốc tế về chấm dứt vũ khí hạt nhân (ICAN) cho hay bụi phóng xạ, hay còn gọi là "tuyết Bikini", đã khiến nhiều người bị bỏng da và mắt, xuất hiện triệu chứng của bệnh phóng xạ cấp tính.

Những hậu quả đó vẫn kéo dài.

"Trong nhiều thập kỷ sau vụ thử, tỷ lệ phụ nữ ở Quần đảo Marshall sinh con bị dị tật nghiêm trọng cao bất thường. Những đứa trẻ hiếm khi sống được quá vài ngày. Một số có làn da trong suốt và không có cấu trúc xương bình thường. Họ gọi đó là những 'em bé sứa' vì chúng trông không giống như người bình thường", báo cáo của ICAN từng viết.

Với mong muốn thoát khỏi ảnh hưởng của phóng xạ, cư dân Rongelap năm 1985 sơ tán khỏi hòn đảo với sự giúp đỡ của Hòa bình Xanh, tái định cư ở đảo thuộc đảo san hô Kwajalein. Tuy nhiên, hai đảo này chỉ cách cơ sở thử nghiệm phòng thủ tên lửa Ronald Reagan của quân đội Mỹ vài km. Đây là nơi quân đội Mỹ thực hiện các vụ thử tên lửa đạn đạo có khả năng mang đầu đạn hạt nhân và kiểm tra khả năng đánh chặn.

Quần đảo Marshall không chứng kiến thêm vụ thử hạt nhân nào kể từ năm 1958. Tuy nhiên, vụ thử cuối cùng trên Thái Bình Dương là vào tháng 1/1996 do Pháp thực hiện. Đây là một trong 193 vụ thử mà Pháp tiến hành ở các rạn san hô nam Thái Bình Dương trong hơn 30 năm. Khoảng 110.000 người đã mắc các bệnh liên quan tới phóng xạ từ các vụ thử của Pháp, theo báo cáo năm 2021 từ trang tin điều tra Disclose, Đại học Princeton và tổ chức phi chính phủ Interprt của Na Uy.

Tháng 9/1996, Hiệp ước Cấm thử nghiệm hạt nhân toàn diện (CTBT) được mở ký với 187 bên tham gia. Chính phủ Mỹ đã nhanh chóng ký kết nhưng không được Thượng viện phê duyệt. Dù vậy, Washington kể từ đó vẫn tuân thủ hiệp ước.

Tuy nhiên, thông báo mới về nối lại thử hạt nhân của ông Trump đã làm dấy lên lo ngại về cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân mới và những hậu quả tàn khốc hơn với người dân trên toàn cầu.

"Đây là khoảnh khắc nguy hiểm", nhóm chống hạt nhân Ploughshares tuyên bố, mô tả thông báo của Tổng thống Mỹ là "liều lĩnh và nguy hiểm".

Dù Quần đảo Marshall rất khó có thể chứng kiến thêm vụ nổ hạt nhân nào khác, nơi đây vẫn sẽ là minh chứng cho ảnh hưởng nghiêm trọng và lâu dài của loại vũ khí hủy diệt hàng loạt này.

Thanh Tâm (Theo CNN, Reuters)