Diêm dân xứ Nghệ và khát vọng hồi sinh giá trị “vàng trắng” truyền thống

Hành trình diêm dân nhờ nâng tầm giá trị muối thành “vàng trắng

Hiện nay, hàng trăm hộ diêm dân ở Quỳnh Phú vẫn miệt mài đẩy mạnh sản xuất muối. Dẫu công việc nặng nhọc và phụ thuộc nhiều vào thời tiết, họ vẫn chăm chỉ đảo nước, xới cát, nâng niu từng hạt muối trắng. Với họ, nghề muối không chỉ mang lại nguồn thu nhập ổn định mà còn là cách gìn giữ nghề truyền thống của cha ông. Người dân địa phương cho biết, nghề muối nơi đây đã tồn tại gần 400 năm. Những ngày đầu, kỹ thuật sản xuất còn rất thô sơ. Trước thế kỷ XIX, diêm dân phải dùng lò nấu để làm muối. Mãi đến cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, họ mới chuyển sang phương pháp phơi nước bằng năng lượng từ ánh nắng mặt trời, và kỹ thuật này dần trở nên phổ biến rộng rãi.

Ông Bùi Xuân Điện, Giám đốc Hợp tác xã (HTX) Sản xuất, dịch vụ muối Thắng Lợi cho biết, năm 2012, ông cùng những diêm dân chung chí hướng thành lập HTX muối Thắng Lợi. Nhiều năm trở lại đây, muối công nghiệp giá rẻ tràn lan khiến giá trị của hạt muối truyền thống bị đánh giá thấp. Điều trăn trở lớn nhất của HTX là làm sao để bà con giữ được nghề muối truyền thống, giữ được diện tích sản xuất.

Vì muốn giữ nghề truyền thống đã tồn tại hàng trăm năm và quyết không để ruộng hoang, ông Điện cùng các thành viên trong hợp tác xã đã có những quyết định táo bạo. Nhiều thành viên đi khắp các làng nghề trên cả nước để học hỏi kinh nghiệm để đưa nghề muối vào bước chuyển đổi đột phá. Mục tiêu đặt ra là đưa hạt muối trở thành sản phẩm chủ lực, là niềm tự hào của làng nghề chứ không chỉ là gia vị giá rẻ.

Đầu năm 2025, ông Điện cùng các diêm dân xã Quỳnh Phú xây dựng cơ sở sản xuất muối hầm. Đây được xem là bước ngoặt, đánh dấu sự chuyển mình từ sản xuất manh mún sang chế biến sâu, nâng cao chuỗi giá trị sản phẩm. HTX chế biến muối thô thành muối hầm, biến hạt muối trắng phơi cát thành những sản phẩm độc đáo, nâng tầm giá trị: Muối hầm, muối hầm hương vị, muối hầm tôm, muối chua cay và om muối ngự.

Theo đó, nguyên liệu làm ra hạt muối hầm là những hạt muối tinh khiết nhất từ vựa muối Quỳnh An, được phơi và để khô tự nhiên ròng rã từ 7 - 9 tháng để muối giảm độ chát. Tiếp đó, muối sẽ được đưa vào nồi đất truyền thống nổi tiếng ở làng nghề Trù Sơn, xã Bạch Hà, tỉnh Nghệ An. Muối được hầm liên tục 14 giờ đồng hồ. “Cụ thể, muối ban đầu mở nắp đun suốt 7 tiếng cho đến khi nồi đất chuyển sang màu đỏ lửa. Lúc này thì các tạp chất trong muối bay hơi và bị loại bỏ. Sau đó, muối được đậy nắp kín và tiếp tục hầm thêm 7 giờ nữa. Điều đặc biệt quá trình hầm phải giữ lửa đều, có người canh trực”, ông Điện cho biết thêm.

Khi hoàn thành, khối lượng muối chỉ còn lại 40 - 45% muối chuyển sang màu tuyết sương, hạt mềm, dễ vỡ và tan nhanh trong nước, vị mặn dịu, hậu ngọt, khác hẳn muối phơi cát thông thường.

Loại muối hầm không chỉ dùng để nêm nếm, mà còn giúp thanh tâm, giải độc, đồng thời dẫn các loại thuốc vào kinh lạc, kết hợp với các gia vị như ngải cứu, gừng, sả, tía tô tạo ra những món ăn thực dưỡng, dưỡng sinh quý giá. Ngoài ra, muối hầm thay thế gia vị chế biến thức ăn hàng ngày, tốt cho não, đào thải các loại trong cơ thể, ổn định huyết áp được áp dụng kết hợp dược phẩm đông y. Hạn sử dụng muối hầm khoảng 3 năm.

"Từ ngày sản xuất muối có HTX thu mua chúng tôi không lo sợ về đầu ra sản phẩm. Giờ đây muối được chế biến thành sản phẩm giá trị cao chúng tôi vui lắm. Bà con nơi đây yên tâm sản xuất không còn lo cảnh được mùa mất giá hay muối ế chất đống ngoài ruộng nữa", bà Nguyễn Thị Minh, trú tại xã Quỳnh Phú cho biết.

Với việc sản xuất loại muối hầm này, người dân nơi đây phấn khởi hơn khi không còn lo đầu ra, muối được thu mua với giá cao, giúp tăng thu nhập. Việc sản xuất muối hầm cũng tạo việc làm thường xuyên cho hàng chục lao động với mức lương ổn định từ 5–7 triệu đồng/tháng.

Hiện tại, muối hầm của HTX Thắng Lợi được bán với giá hơn 36.000 đồng/kg, cao gấp 15–20 lần so với muối nguyên liệu. Trung bình mỗi tháng, HTX cung ứng ra thị trường khoảng 20 tấn muối hầm, được bán ở các cửa hàng thực phẩm sạch, các spa dưỡng sinh và bếp ăn gia đình.

Ông Bùi Xuân Điện, Giám đốc Hợp tác xã Sản xuất, dịch vụ muối Thắng Lợi cho biết, hiện HTX đang xây dựng hồ sơ tiêu chuẩn, từ quy trình sản xuất sạch, bao bì, nhãn mác, đến chứng nhận vệ sinh an toàn thực phẩm để đăng ký sản phẩm OCOP, nhằm mở đường cho muối hầm ra thị trường nước ngoài. Ngoài ra, HTX cũng đang nghiên cứu và mở rộng các dòng sản phẩm từ muối hầm để đưa gần hơn với sinh hoạt hàng ngày của người dân: muối lạc, muối vừng, muối sấy rau nhót, muối chấm các loại thực phẩm khác nhau, nhằm đa dạng hóa sản phẩm, tăng khả năng tiêu thụ